Nhật ký trong tù, văn kiện lịch sử vô giá, tác phẩm văn học lớn

Nhật ký trong tù được Lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc viết trong thời gian 13 tháng, từ tháng 8-1942 đến tháng 9-1943 khi Người bị giam giữ, cầm tù ở hơn 30 nhà tù của Tưởng Giới Thạch ở tỉnh Quảng Tây (Trung Quốc). Nhật ký trong tù gồm 133 bài thơ bằng chữ Hán, trên bìa ghi 4 chữ Ngục Trung Nhật Ký, kèm theo 4 câu thơ ngụ ngôn và một hình vẽ hai tay bị xiềng.

Nhật ký trong tù mở đầu bằng 4 câu đề từ: Thân thể ở trong lao/Tinh thần ở ngoài lao/Muốn nên sự nghiệp lớn/Tinh thần càng phải cao.

Bốn câu thơ đó Người viết để tự khuyên mình nhưng đồng thời cũng nói lên được đầy đủ tinh thần cao thượng, ý chí bất khuất của Người suốt thời gian ở tù, và rộng ra nói lên khí phách kiên cường của người chiến sĩ cộng sản trong mọi tình huống.

Trong bài khai quyển, Người nói không ham làm thơ, việc ghi nhật ký bằng thơ chỉ là một cách để khuây khỏa, tiêu khiển ngày giờ. Nhưng những bài thơ đó lại là sự phản chiếu trực tiếp tâm hồn và khí phách của một bậc đại trí, đại nhân, đại dũng, nên Nhật ký trong tù đã trở thành "Một văn kiện lịch sử vô giá và một tác phẩm văn học lớn".

Qua tập thơ, người đọc nhận thấy nhà tù Quốc dân Đảng là một thứ địa ngục trần gian. Người tù trong cõi địa ngục ấy ăn không no, tay bị trói, chân bị cùm, đêm đông phải chịu cảnh rét buốt, nhiều đêm không có chỗ ngủ, phải "ngồi trên hố xí đợi ngày mai". Nếu có được chỗ ngả lưng thì lại bị rệp cắn, muỗi đốt và ghẻ lở thay nhau hành hạ.

Nhà tù ấy chứa đựng bao nhiêu điều "quái gở", tù nhân phải nộp "tiền vào nhà lao", phải tự lo lấy cơm nước, nếu không, phải trả mọi khoản "tiền công". Trớ trêu thay là cảnh con bạc vì đánh bạc mà phải vào tù, nhưng trong tù chúng lại được đánh bạc công khai, thành ra:

Bị tù, con bạc ăn năn mãi

Sao trước không vô quách chốn này!?

(Đổ-Đánh bạc)

Nhiều bài thơ của người tù cộng sản ấy đã gửi gắm mối đồng tình và thương cảm sâu sắc đối với nhân dân lao động Trung Quốc, dưới ách thống trị tàn bạo của chế độ cũ. Người quan tâm theo dõi và nhiệt tình ca ngợi cuộc kháng chiến của nhân dân Trung Quốc, tin rằng thắng lợi cuối cùng nhất định sẽ đến với nhân dân Trung Quốc.

Nổi bật lên trong tập thơ là nỗi niềm canh cánh nhớ về Tổ quốc, về đồng chí, đồng bào. Nỗi nhớ nước của Người thiết tha, nóng bỏng nhiều đêm trằn trọc, "không ngủ được"

Một canh… hai canh… lại ba canh,/Trằn trọc, băn khoăn giấc chẳng thành;/Canh bốn, canh năm vừa chợp mắt,/Sao vàng năm cánh mộng hồn quanh.

(Thụy bất trước-

Không ngủ được)

Trong cảnh lao tù tăm tối, tập thơ làm sáng lên hình ảnh người cộng sản vĩ đại với ý chí cách mạng kiên cường và tinh thần lạc quan cao độ. Người coi cảnh gian truân tù đầy chỉ như một cơ hội rèn rũa ý chí cách mạng của mình.

Ví không có cảnh đông tàn,/Thì đâu có cảnh huy hoàng ngày xuân?/Nghĩ mình trong bước gian truân/Tai ương rèn luyện tinh thần thêm hăng.

(Tự miễn-Tự khuyên mình)

Tinh thần lạc quan, có lúc hiện ra thành một nụ cười hóm hỉnh, khi Người ví những vòng dây trói trên thân mình như sợi tua "công huân" trên vai các võ quan nước ngoài; có lúc thể hiện ở niềm vui say trước vẻ đẹp thiên nhiên dù vẫn đang bị trói giải trên đường đi.

Mặc dù bị trói chân tay,/Chim ca rộn núi, hương bay ngát rừng;/Vui say, ai cấm ta đừng,/Đường xa âu cũng bớt chừng quạnh hiu.

(Lộ thượng-Trên đường)

Và một đêm trăng sáng, Người cao hứng tự coi mình là nhà thơ:

Trong tù không rượu cũng không hoa,/Cảnh đẹp đêm nay khó hững hờ;/Người ngắm trăng soi ngoài cửa sổ,/Trăng nhòm khe cửa ngắm nhà thơ.

(Vọng nguyệt- Ngắm trăng)

Đó chính là sự thể hiện phong thái ung dung và khí phách hào hùng: "thân thể ở trong lao, tinh thần ở ngoài lao". Đó cũng là một phương diện khác của chất thép trong Nhật ký trong tù.

Hồ Chí Minh rất khiêm tốn, không bao giờ tự nhận mình là nhà thơ, nhưng người đã đóng góp vào nền văn hóa nước nhà một tác phẩm ưu tú, đặt nền móng cho văn hóa cách mạng Việt Nam hiện đại.

Nhật ký trong tù được đánh giá như một viên gạch quí trong nền văn hóa dân tộc, một tác phẩm cổ điển của thi ca cách mạng, một tập thơ đã làm "Xáo trộn tâm hồn nhân loại".

Kỷ niệm 70 năm tác phẩm Nhật ký trong tù ra đời chúng ta càng trân trọng đạo đức, tác phong của Người. Ra sức học tập và làm theo những lời Người đã dạy về đạo đức của người chiến sỹ cách mạng.