Nhớ mùi khói bếp

Sau khi mẹ cha tôi về với tổ tiên thì tôi đưa cả vợ con ra Hà Nội. Thời gian đã mấy chục năm nhưng ngôi nhà ngói gỗ lim và vườn tược ở quê Thuận Thành, Bắc Ninh tôi vẫn còn giữ lại, nhờ ông anh họ trông nom hộ để có chốn đi về. Vì thế, mùng 1 Tết năm nào gia đình tôi cũng từ Hà Nội về quê ăn tết một ngày để được hưởng cái không khí tết quê, đi lễ nhà thờ tổ và chúc tết họ hàng. Theo thường lệ, trước tết mấy ngày tôi đã về lau chùi quét dọn cửa nhà để đón xuân như khi cha tôi còn sống.

Sau khi cúng giao thừa ở Hà Nội, vợ con tôi sắp ngay 1 mâm cỗ có đủ xôi gà, giò nạc, giò mỡ, bánh chưng, cả hoa quả, trầu cau, vàng mã… bở vào thùng xốp cất sẵn trong ô tô. Đến 7 giờ sáng cả gia đình xuất hành về bên kia sông Đuống. Đường giao thông ngày tết rất thông thoáng chỉ chạy xe hơn 1 giờ đã tới quê.

Khi con cháu tôi bê đồ lễ từ xe vào nhà, thì tôi xuống mở cửa bếp tìm chiếc siêu nhôm đổ nước đem vào đặt lên ba ông đầu rau (cũng có thể gọi là ba ông táo), vơ nắm rơm và củi cành trong thùng trấu nhóm lửa đun. Lửa bén, từng cuộn khói bốc lên tỏa lan trên mái và hơi lửa ấm đầu xua tan cái lạnh lẽo trong căn bếp bỏ hoang đã bao ngày. Mấy đứa cháu chạy đến xem ông đốt cái gì. Có đứa hỏi: Cái ấm ở nhà quê sao đen thế hả ông? Bị khói bay vào mắt cay xè, chúng liền bỏ chạy. Còn cô con dâu tôi từ trên nhà xuống bảo: Bố ơi, chúng con mang cả bếp từ và xoong inox về đấy, không phải đun rơm củi trong bếp vừa lâu lại vừa nhọ tay bố ạ! Tôi bỗng ứa nước mắt như bị khói, nói khẽ với con: Cứ để bố đun cho bếp có hơi lửa trong ngày tết, kẻo… ông bà về lại quở trách. Nghe vậy nó sợ hãi bỏ lên nhà, tôi vừa nhặt những mẩu củi tiếp thêm vào lửa, vừa lặng lẽ cho dòng hoài niệm trào ra.

Còn nhớ cái bếp này của nhà tôi từ năm 1985 mới được xây nhỏ lại và lợp ngói, còn trước đó bếp rộng hai gian một trái, vách đất, mái tranh. Gian đầu hồi được ngăn làm chỗ đun nấu và thùng đựng trấu. Nơi giáp vì kèo làm 1 cái gác lửng chất lên đủ thứ đồ tre đan như thúng, mủng, mẹt, giần, sàng, rổ, rá, quang chành, đòn gánh mới… để hun khói trừ mối mọt. Khói tích tụ lâu năm thành bồ hóng bám vào mạng nhện treo lủng lẳng như những dải tua đen, đụng vào là rơi lả tả. Gian giữa là nơi để ăn cơm ngày thường, chỉ khi nhà có cỗ hay mời cơm khách mới dọn cơm ở nhà trên. Còn gian trái bếp thì để cối xay lúa và giã gạo. Lòng cối gạo được đục bằng cối đá gan gà, sờ thấy nháp tay, mỏ chày lại được bịt sắt nên giã gạo mau trắng. Nhiều buổi tối mấy cô hàng xóm hay sang giã gạo nhờ, đám trai cày có tình ý thường lỉnh sang tán tỉnh. Khi cá đã cắn câu thì sán vào đứng giã đôi tha hồ mà chịn cọ, cấu véo nhau cười khinh khích. Mải vui giã mãi có khi hạt gạo chỉ còn cái lõi.

Ba ông đầu rau tượng trưng cho ba vị táo quân là vua bếp làm nhiệm vụ giám sát công việc của gia chủ, đến ngày 23 tháng chạp hàng năm thì cưỡi cá chép làm ngựa lên trời tâu với Ngọc hoàng. Mỗi năm phải thay bộ đầu rau 1 lần. Từ khoảng giữa tháng chạp, cha tôi đã đi lấy đất sét về nặn đầu rau rồi phơi khô, dùng dao gọt cho đẹp. Trước tết ông Táo thì quét dọn bếp núc và thay ông đầu rau mới. Cho dù có bếp kiềng vẫn cần đến ông Táo để tiện xê dich vu seo khi đun nồi to hay nhỏ. Cha tôi còn nặn thêm 1 ông đầu lốc, nặng chừng 3kg, tựa hình con dấu có chuôi cầm để đè lên đống rấm giữ lửa qua đêm, vì ngày xưa rất hiếm diêm và bật lửa, các bác thợ cày thường phải đeo thêm cái mồi lửa bện bằng rơm để ra đồng hút thuốc lào.

Vui nhất là quang cảnh xóm làng vào những buổi hoàng hôn, không gian chạng vạng không còn nhìn rõ mặt người, chỉ còn nghe tiếng bước chân trâu rậm rịch trở về, xen lẫn tiếng va chạm của gồng gánh, quang liềm, nón lá và tiếng cười nói lao xao từ đường làng tản dần vào các ngõ. Rồi đến tiếng chỏa chân, tiếng vỗ rá vo gạo ngoài cầu ao… Bếp các gia đình lần lượt đỏ lửa. Nhà ai đó vọng tiếng cối chày giã cua côm cốp, lại cả mùi vừng rang thơm phức. Những ngọn khói lam bò lan trên mái rạ, khói bay lẫn vào rặng tre, bụi chuối và bảng lảng bay sà cả xuống mặt ao bèo. Cái mùi khói rơm đã trở nên thân thiết biết bao.

Chao ôi, bếp lửa làng quê là biểu tượng của ấm no hạnh phúc, xong phải nói, niềm vui đỉnh điểm là đêm 30 tết khi nồi luộc bánh chưng đang đỏ lửa. Củi luộc bánh của nhà tôi thường là gốc tre khô rất đượm than hồng. Lũ trẻ chúng tôi xúm xít ngồi sưởi, háo hức chờ mẹ vớt bánh, có khi buồn ngủ díp cả mắt. Mẹ rút một ôm rơm rải ra nền bếp rồi phủ manh chiếu rách lên cho chúng tôi nằm. Giờ phút giao thừa thiêng liêng đã đến, tiếng chuông tiếp trống ở các đình chùa dóng lên từng hồi, rồi pháo nổ tạch đùng khắp ngả. Mẹ lay anh em tôi thức dậy, nhìn thấy nồi bánh chưng đã đượt vớt còn bốc hơi thơm nức thế là mắt đứa nào cũng tỉnh như sáo. Mẹ chia cho mỗi đứa một chiếc bánh chưng nho nhỏ xinh xinh, được xâu bằng chiếc lạt dài. Chúng tôi cầm bánh chạy ào ra ngõ đi nhặt pháo xịt của hàng xóm vừa đốt. Mẹ gọi với theo và dặn: “đầu năm mới các con không được vào nhà ai nhé”.  Còn mẹ bê một nồi nước lá mùi già thơm ngào ngạt ra đầu bếp có chỗ khuất gió để thực hiện nghi lễ tắm tất niên.

Sinh ra và lớn lên ở Hà Nội, các cháu tôi tết này mới biết ông đầu rau, mặc dù chúng đã đọc truyện cổ tích “hai táo ông chung một táo bà”, chúng chẳng bao giờ hiểu được niềm vui những ngày đông giá rét được ngồi hơ tay trên bếp lửa, và nhất là vào vụ tháng mười, lũ trẻ chăn trâu rủ nhau tuốt trộm một chét lúa nếp non về vùi trong tro nóng là thành những hạt cốm vừa dẻo vừa thơm, tha hồ cắn chắt.

Ở thành phố bây giờ người ta dùng bếp ga và nồi cơm điện, xoong nồi inox sáng choang. Muốn ăn bánh chưng chỉ việc ra phố mua bao nhiêu cũng có, nhưng đã mất đi một nét đẹp cổ truyền. Khi tôi nói với các con là mình vẫn còn yêu mùi khói bếp quê nhà thì chúng cười bảo: “Bố cứ như người sống trong cổ tích”. Chúng đâu nghĩ cổ tích là cội nguồn của dân tộc, nuôi dưỡng tâm hồn ta biết giữ gìn bản sắc văn hóa tinh thần và vật chất của quê hương.

Nhà sáng tác Đại Lải tháng 11-2012