Nối lại tình cũ nghĩa xưa

Đến tư gia nhà giáo Trương Văn Mộc 70 tuổi, thôn Trần Xá, xã Yên Trung (Yên Phong), chúng tôi thấy tấm biển chĩnh chiện trên tường, do thân sinh nhà giáo là cụ Trương Văn Chúc viết về những sự kiện của gia đình cho con cháu ghi nhớ, để gìn giữ truyền thống gia phong, trong đó có câu:

“Thời phong kiến nuôi cụ Phạm Quý Thích người làng Huê Đường, tỉnh Hải Dương là đại quan triều Lê về ở ẩn dạy học 18 năm liền”.
Phạm Quý Thích (1760 - 1825) người xã Hoa Đường, huyện Đường An nay là làng Lương Ngọc, xã Thúc Kháng, huyện Bình Giang, tỉnh Hải Dương. Sau đó gia đình đã lên kinh đô Thăng Long ở phường Báo Thiên, huyện Thọ Xương (nay thuộc quận Ba Đình, Hà Nội). Phạm Quý Thích đỗ Tiến sĩ năm 1799 đời vua Lê Hiển Tông khi mới 19 tuổi và ra làm quan dưới triều Lê với nhiều chức vụ khác nhau trong đó có chức Hàn lâm viện Thiếu bảo, Kinh Bắc giám sát Ngự sử.
Lần theo dấu sử, năm Bính Ngọ (1786) khi quân Tây Sơn ra Bắc ông lánh nạn ở Kinh Bắc, sống nhờ chủ yếu họ Trương Văn làng Trần Xá.
Năm 1802 khi Nguyễn Ánh lên ngôi ở Huế lập ra triều Nguyễn đã mời Phạm Quý Thích ra làm quan. Cựu thần nhà Lê đã 3 lần từ chối hoặc nếu có làm cũng chỉ 1-2 năm rồi cáo quan về Thăng Long dạy học.
Sự nghiệp giáo dục của Tiến sĩ Phạm Quý Thích ở Thăng Long rất rạng rỡ. Nhiều học trò của ông “Danh sĩ Bắc Hà” như Tiến sĩ Nguyễn Văn Lý, Nguyễn Văn Siêu, Vũ Tông Phan và bà Huyện Thanh Quan...
Phạm Quý Thích là bạn tâm giao của đại thi hào Nguyễn Du. Ông là người đầu tiên thẩm định tác phẩm, khắc ván in Truyện Kiều để gìn giữ cho đời sau, rồi đem Truyện Kiều ra bình giải cho học trò. Trước tác của Tiến sĩ rất nhiều, Tiến sĩ được người đời sau đánh giá là “một trong những danh nhân tiêu biểu giai đoạn nửa cuối thế kỷ XVIII đầu thế kỷ XIX ở Việt Nam”...
Thời ấy, vị danh y họ Trương người làng Trần Xá làm quan trong y viện của nhà Lê quen biết và thân thiết với Tiến sĩ Phạm Quý Thích đang làm ở Hàn Lâm Viện. Vị lương y tuổi già về hưu trí tại quê nhà. Năm 1786 khi Tây Sơn kéo quân ra Bắc, vì bất đồng chính kiến, Phạm Quý Thích không ra làm quan, lánh nạn về tá túc tại gia đình vị lương y kia. Lúc bấy giờ ở trấn Kinh Bắc các cựu thần của nhà Lê nhiều người cũng bất hợp tác với triều đại Tây Sơn. Thế lực của gia đình họ Trương rất lớn nên Phạm Quý Thích đã về xã Yên Lạng, qua các xã Đại Táo, Diên Lộc, huyện Thiên Phúc (Bắc Ninh) có lúc chạy ngược lên Ngọc Sơn (Hiệp Hòa, Bắc Giang) rồi rời về làng Phú Mẫn (Thị trấn Chờ). Sau đó họ Trương đón ông với tư cách là thầy dạy học.

Kí ức nhân dân Trần Xá và gia đình họ Trương truyền lại đến giờ là Tiến sĩ về đây dạy học chỉ có một mình. Để “mai danh ẩn tích” Tiến sĩ được gia chủ làm nhà riêng để ở và dạy học, đồng thời chu cấp đầy đủ nhu cầu của cuộc sống. Mỗi khi đi ra ngoài phải, bao giờ cũng lấy vải che kín mặt.
Đến thời Nguyễn (1802) sau khi Tiến sĩ được phục chức, trở thành người thầy nổi danh ở đất Thăng Long thì mối quan hệ của Tiến sĩ với người làng Trần Xá càng thêm gắn bó. Khi Tiến sĩ mất làng lập miếu thờ ở ngay khuôn viên của chùa làng. Đáng tiếc ngôi miếu thờ bị tàn phá trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp.
Theo ước nguyện của cha trước khi qua đời, nhà giáo Trương Văn Mộc tìm cách nối lại tình cũ nghĩa xưa với dòng họ Phạm Quý ở Hải Dương. Ông Trương Văn Mộc viết bức thư ngỏ gửi cho ông tộc trưởng dòng họ Phạm Quý ở thôn Lương Ngọc, xã Thúc Kháng. Một thời gian dài tưởng bặt vô âm tín, nào ngờ cuối cùng thư cũng đến tay con cháu họ Phạm Quý.
Ngày 17 tháng 11 năm 2019 đoàn đại biểu họ Trương Văn và một vài bạn bè thân thiết của ông về quê hương danh nhân Phạm Quý Thích.
Hậu duệ Tiến sĩ đón tiếp đoàn tại từ đường thờ Tiến sĩ. Từ đường cũng mới được dựng lên vài năm nay. Cụ Phạm Quý Nhã trên 80 tuổi vốn là cựu chiến binh ở đơn vị kỹ thuật, mái tóc bạc trắng như cước, giới thiệu với đoàn về gia tộc và tư gia của Tiến sĩ.
Cụ Nhã kể: “Bà nội tôi sinh năm Mậu Tý (1868) là người con gái cuối cùng của họ Phạm Quý. Để họ Phạm Quý nối dài, bà xin phép họ nội Lương Đức của tôi để từ thế hệ của bố tôi trở đi về sau cứ sinh được con trai thì đều lấy họ Phạm Quý mà đặt, còn sinh được con gái thì vẫn lấy họ Lương Đức. Vì thế họ Phạm Quý nảy nở kéo dài đến bây giờ và sau này nữa…
Nghĩa cử cao đẹp của người con gái họ Phạm Quý thật đáng được khâm phục và nể trọng.
Thắp hương trên bàn thờ Tiến sĩ, chúng tôi ra cánh đồng Miễu thắp hương ở “Ngôi nhà vĩnh viễn người thầy họ Phạm”, được sự quan tâm của họ hàng, làng xóm, lãnh đạo địa phương xây cất chu đáo cách đây không lâu. Bây giờ khu mộ Tiến sĩ trở thành nghĩa trang của làng. Nhiều dòng họ xây cất  nhiều ngôi mộ rất hoành tráng, còn ngôi mộ Tiến sĩ lại rất khiêm tốn. Ngày xưa ở nơi đây, học trò của Tiến sĩ là cụ Chu Doãn Trí khi thầy mất, xây dựng nhà bên mộ thầy để tang 3 năm. Học trò Tiến sĩ gom góp tiền mua 4 mẫu ruộng giao cho 4 giáp trong làng cấy, cầy lấy hoa lợi để làm giỗ hậu cho Tiến sĩ. Tất cả đều đã trở về quá vãng và chỉ còn ngôi mộ khiêm tốn, bình dân như bao ngôi mộ khác ở đây.
Hai họ Trương Văn và Phạm Quý đều rất vui mừng: Đây là cuộc gặp gỡ đầu tiên gần 2 thế kỷ của hai dòng họ, không ai ngờ, mà lại có thật trên đời này. Cuộc gặp mặt nghĩa nặng tình sâu và hẹn nhau năm sau họ Phạm Quý trở về thăm làng Trần Xá tỉnh Bắc Ninh.
Cuối tháng 5-2022, đại biểu dòng họ Phạm Quý do cụ Phạm Quý Nhã làm trưởng đoàn đã về thôn Trần Xá, xã Yên Trung thăm lại nơi mà ngày xưa Tiến sĩ đã ở và dạy học.
Gia đình nhà giáo Trương Văn Mộc sau khi cải tạo ngôi nhà thờ của tổ tiên để lại vẫn để lại một gian để thờ cụ Phạm Quý Thích. Chỉ riêng điều ấy thôi đã đủ thấy hình ảnh, vai trò của người thầy, Tiến sĩ Phạm Quý Thích được gia đình và nhân dân Trần Xá trân trọng biết nhường nào.
Gần hai trăm năm đã đi qua, thời gian có thể vùi lấp nhiều thứ, nhưng ngược lại những gì làm nên giá trị con người làm nên truyền thống gia đình, dòng họ, một địa phương… vẫn luôn tươi mới với thời gian để cho con cháu chúng ta học tập làm theo mà sống tốt hơn, đẹp hơn, nhân bản hơn…