Nối mạch nguồn văn hóa

Không xuất hiện trước công chúng. Không tiếng vỗ tay. Không hoa. Không lời hoa mỹ ca tụng, tán thưởng… Trong lặng lẽ, như một con ong cần mẫn, Lê Danh Khiêm (Trưởng ban Sưu tầm, nghiên cứu thuộc Trung tâm Văn hoá - Thông tin tỉnh) - một nhà nghiên cứu văn hoá dân gian đầy tâm huyết đã dành gần trọn cuộc đời lao động của mình để cống hiến cho sự nghiệp gìn giữ, bảo tồn và phát huy các giá trị văn hoá dân gian của quê hương Bắc Ninh - Kinh Bắc.

Một đời cặm cụi

Tốt nghiệp chuyên ngành Ngôn ngữ, khoa Ngữ văn, Đại học Tổng hợp năm 1973, ông được cử về làm việc tại Báo Nhân Dân. Nhưng điều kiện ăn ở, đi lại trong thời bao cấp không đơn giản nên sau một thời gian công tác, tháng 7-1974 ông chuyển về làm việc tại Ty Văn hoá Hà Bắc. Phụ trách mảng sưu tầm, nghiên cứu văn hoá dân gian đúng với chuyên ngành đã học lại sống trong không gian văn hoá đậm đặc của quê hương là 2 điều kiện thuận lợi để nhà nghiên cứu Lê Danh Khiêm được thoải mái, tự do làm việc trong niềm say mê riêng của mình.

Ông kể: Tôi đã điền dã gần hết các làng dọc hai bên bờ sông Cầu từ thượng nguồn xuống hạ lưu để tìm hiểu về tục thờ Thánh Tam Giang và đến đủ 44 làng quan họ gốc ở Bắc Ninh. Những nghệ nhân tôi đã gặp, trò chuyện bây giờ chẳng mấy người còn sống. Phương tiện đi lại chủ yếu bằng xe đạp. Dụng cụ là một quyển sổ tự đóng bằng giấy xấu, bút và máy ghi âm. Sổ được chia làm nhiều phần, mỗi phần ghi một loại tư liệu. Dù mục đích là tìm hiểu về hát trống quân nhưng nếu có thông tin liên quan đến Quan họ hay các phong tục, tập quán, truyền thuyết, sự tích nào đó thì nhất định tôi phải hỏi bằng hết. Có thể ngay lúc đó chưa có giá trị nhưng tôi biết chắc chắn sau này sẽ cần. Vì thế, nhiều lần tôi đã ở cả tháng liền tại một xóm, làng để sưu tầm bằng hết các tư liệu… Đi không biết mỏi, nghe không thấy chán, càng đi càng thêm yêu mến, gắn bó với đất, người ở mỗi vùng quê.

Là một trong số ít nhà nghiên cứu về văn hoá dân gian vùng Kinh Bắc, nặng tình với công việc, gần 35 năm qua, ông Khiêm miệt mài lao động với một thái độ nghiêm túc, chuyên tâm thực sự. Mải mê đi, lặng lẽ quan sát, lắng nghe thật kỹ, ghi chép thật nhanh để làm cơ sở tư liệu cho việc hình thành những luận giải giàu sức thuyết phục sau này. Những năm tháng làm việc cũng là chặng đường dài nhà nghiên cứu Lê Danh Khiêm tự học, đọc thêm nhiều kiến thức khác nhau về các chuyên ngành: Dân tộc học, Thần học, Khảo cổ và tiếng Hán… để bổ sung, phục vụ cho quá trình nghiên cứu.

Tuổi trẻ của ông gắn với các hoạt động: đi, nghe, học, đọc, nghĩ… toàn những công việc nặng nhọc, vất vả mà… chẳng ra tiền. Thế nhưng giá trị của sự vất vả, dày công ấy được ông gói ghém, cất giữ trong từng đầu sách đã xuất bản như: Không gian văn hoá Quan họ (2006), Tìm hiểu hát trống quân Bắc Ninh (2004), Truyện cổ, ca dao tục ngữ các làng Quan họ (2008)… Ngoài ra, còn có nhiều công trình nghiên cứu giá trị khác do ông làm chủ biên. Đọc những công trình nghiên cứu của ông để thấy rằng, phải là một người làm nghề chịu đi, chịu nghĩ và có thái độ nâng niu, tôn trọng thực tiễn cuộc sống thì mới đưa ra được những tư liệu sinh động, xác đáng, đầy đủ tên tuổi, địa chỉ như việc trích dẫn lời của các bài hát trống quân trong cuốn “Tìm hiểu hát trống quân Bắc Ninh”. Hoặc phải có kiến thức uyên thâm, sâu rộng, tiếp cận từ nhiều chiều, thu nạp nguồn tư liệu phong phú, một cái nhìn tổng thể, phông văn hoá rộng và sâu sắc thì nhà nghiên cứu mới có thể tổng kết, đưa ra quan điểm đầy sức thuyết phục rằng “Quan họ là một loại hình sinh hoạt văn hoá tổng hợp gồm 5 mặt hoạt động”. Để rồi tiếp đó, ông trình bày, lý giải một cách mạch lạc, chặt chẽ và dễ hiểu về đủ cả 5 mặt hoạt động ấy trong cuốn “Không gian văn hóa Quan họ” dày gần 500 trang.

Chờ rồi sẽ thấy

Nghiên cứu chung về văn hoá dân gian vùng Kinh Bắc nhưng dấu ấn để người ta biết đến Lê Danh Khiêm là văn hoá Quan họ. Ông Trần Linh Quý và nhạc sỹ Hồng Thao là hai người có sức ảnh hưởng lớn nhất đến sự nghiệp nghiên cứu Quan họ của Lê Danh Khiêm. Ông cho rằng, tôn trọng và kế thừa những tư tưởng của người đi trước là một điều cần thiết. Tuy nhiên, quan điểm của ông là không tham vọng những vấn đề to lớn, dù chỉ là những chi tiết nhỏ thôi nhưng phải đắt, đủ sức “găm” vào tâm trí người đọc một điều gì đó. Bởi thế, những gì ông đề cập đến đều phải thật sự cụ thể, chi tiết, nhất định không thể chung chung, mơ hồ. Đó chính là cái riêng không thể trộn lẫn của nhà nghiên cứu Lê Danh Khiêm.

Bạn bè cùng thời Đại học của ông phần lớn đều giữ những vị trí chủ chốt, quan trọng ở các Viện nghiên cứu, Bộ, ngành của Trung ương… nhiều người có học hàm, học vị là Giáo sư, Tiến sỹ. Còn Lê Danh Khiêm, trước đây và đến tận bây giờ vẫn chỉ là một nhà nghiên cứu văn hoá địa phương mà tên tuổi có vẻ chẳng mấy người biết đến. Song, tài sản mà nhà nghiên cứu Lê Danh Khiêm có được chính là sự “nằm lòng” đầy đủ đặc điểm nguồn gốc lịch sử, địa lý của hàng trăm địa danh thuộc miền quê Kinh Bắc và sở hữu những kho báu tư liệu đặc biệt quý giá về chuyện dân gian Hoàng Hoa Thám, truyền thuyết Thánh Tam Giang, các phong tục, tập quán, món ăn riêng biệt ở 49 làng Quan họ cổ, từ điển Quan họ... mà vẫn được ông ấp ủ, cất giữ chờ điều kiện thuận lợi sẽ công bố. Quá nhiều người hiểu và trân trọng ông đều quen với câu trả lời (khi hỏi ông đã và đang làm gì mới): Cứ chờ xem!

Trên tất cả là niềm đam mê công việc vẫn đang say cháy trong con người ông, cho chúng ta niềm tin chắc chắn sẽ được đón nhận thêm nhiều công trình nghiên cứu mới có giá trị ra mắt trong tương lai.

Bài, ảnh: Thuận Cẩm