Quan họ nhà “nòi”

Phải đợi một lúc khá lâu tôi mới gặp được hai chị Nguyễn Thị Sang, Nguyễn Thị Thềm như đã hẹn. Tôi biết họ vừa đến hát ở một gia đình trong làng bởi những vị khách đặc biệt muốn được nghe Quan họ. Xởi lởi, vui mừng vì từng gặp nhau trong một số chương trình văn hoá, văn nghệ, các chị không ngại trải lòng mình về mối quan tâm với          Quan họ và với tư cách “con nhà nòi” may mắn được thừa hưởng tinh hoa văn hoá quý của miền Kinh Bắc.

Thành công lớn nhất của hai chị Sang - Thềm là giải A tại Liên hoan Dân ca toàn quốc khu vực đồng bằng và trung du Bắc Bộ được tổ chức tại Trung tâm Văn hoá Kinh Bắc đầu tháng 4 vừa qua. Với bài “Bóng xế dãi thềm” hát không nhạc đệm theo đúng lề lối cổ mà thế hệ đi trước trao truyền, hai chị đã được đón nhận những tình cảm đặc biệt của khán giả. Giáo sư Tô Ngọc Thanh, Chủ tịch Hội đồng Giám khảo trong buổi sơ khảo từng nhận xét “Thật đúng chất con nhà nòi. Đây mới thực là vàng ròng. Tôi có cảm giác là bây giờ tìm vàng ròng còn dễ hơn để có được một cặp hát tuyệt vời thế này”; còn trả lời chúng tôi sau thành công của đêm chung khảo Liên hoan, ông nhấn mạnh “Tôi cảm nhận rõ tình nghĩa đằm thắm, thân thiện đã kết nối nên truyền thống thanh lịch, tinh tế các liền anh, liền chị miền Quan họ đã mang đến cho Liên hoan lần này”.

Thực ra cặp hát Sang - Thềm đã được các làng Quan họ biết đến từ lâu nay. Họ từng tham dự và đạt nhiều giải cao tại các Hội thi hát Quan họ đầu xuân từ những năm còn tỉnh Hà Bắc. Hiện tại, hai chị thuộc khoảng gần 200 câu theo lề lối cổ và phong cách hát của làng (Mỗi làng Quan họ có một cách hát khác nhau). Vốn liếng đó đều do các cụ truyền lại, trong đó phải kể đến vai trò trao truyền của mẹ đẻ - cụ Nguyễn Thị Các, một liền chị chơi Quan họ có tiếng của làng Diềm.

Nhớ về người mẹ đã quá cố từng rất nặng lòng với Quan họ, hai chị ngậm ngùi “Mẹ tôi đi theo và xem các bọn Quan họ từ năm 13, đến 16 tuổi thì chính thức nhập bọn. Cả bố tôi (ông Nguyễn Văn Chung – PV) và mẹ đều rất mê Quan họ. Các chị tôi kể vì mê Quan họ mà bố thì bỏ rơm ướt còn mẹ bỏ tằm đói để đi chơi Quan họ. Bây giờ kể ra thì có vẻ khó tin nhưng quả thực ngày xưa các cụ mê hát thế đấy. Lúc mẹ tôi sắp qua đời, nhìn mặt các con lẫn cả rồi nhưng hỏi cụ có hát được Quan họ nữa không thì cụ ca luôn bài “Cây gạo” mà không sai một lời”. 

Cụ Các có 5 người con gái, ngoài 2 người lấy chồng xa giờ không hát Quan họ nữa thì 3 người trong làng vẫn gắn bó với Quan họ như cơm ăn nước uống hàng ngày. Đặc biệt, tình yêu với Quan họ cứ lớn dần lên và gắn bó bền chặt với các chị Sang - Thềm. Hiện tại sinh hoạt tại 3 CLB Quan họ của làng Diềm, của Trung tâm Văn hoá tỉnh và của thành phố Bắc Ninh cùng với việc dạy miễn phí cho các thế hệ Quan họ măng non của làng, chị Sang và chị Thềm đã và đang góp phần giữ gìn và phát huy vốn di sản của cha ông.

Mấy năm trở lại đây, công việc của hai chị Sang - Thềm có thêm phần bận rộn nhưng lại rất vui. ấy là việc truyền dạy cho học sinh trường Trung cấp Văn hoá - Nghệ thuật Bắc Ninh trong những chuyến điền dã, thực tế. Đây là lớp đã qua đào tạo nên các chị dạy những câu khó, đặc trưng của làng.

Hai chị cho biết “Làng Diềm hiện có 2 lớp Quan họ ở các lứa tuổi: từ 8 – 15 có 17 cháu và từ 15 – 20 có 26 cháu. Lứa 15 – 20 là bước thể nghiệm truyền khẩu được thực hiện từ năm 2006 theo kế hoạch của UNESCO, lứa nhỏ hơn do thôn mở cách đây hơn 1 tháng”. Và hai chị Sang – Thềm đang truyền dạy lại vốn Quan họ cho lớp trẻ trong làng. Với khoảng 4 buổi tối/tuần, các chị dạy các cháu tại Đền vua Bà và những bài học khởi đầu là cách ăn, cách nói của người Quan họ. Vì khả năng tiếp thu và năng khiếu của các em không đồng đều nên ban đầu hai chị truyền dạy những bài Quan họ cổ phổ biến nhất của làng, sau khi phân loại sẽ có kế hoạch truyền dạy cụ thể với từng đối tượng. Đặc biệt hai chị dạy miễn phí cho các lớp Quan họ măng non này.

Nhắc đến Quan họ “nhà nòi” với vai trò gìn giữ và phát huy từ các gia đình có truyền thống hát Quan họ còn phải kể đến lớp trẻ kế tục. Đó là Ngô Thị Thịnh, con gái của chị Sang, Nguyễn Thị Trang Nhung, con gái của chị Thềm và cháu Nguyễn Thị Trang, chắt ngoại cụ Các. Cả hai đều từng đạt những giải cao tại Liên hoan Tiếng hát Quan họ lớp măng non của tỉnh những năm 1996 – 1998. Trang Nhung năm nay 21 tuổi, hiện đang là sinh viên năm cuối khoa Pháp, Đại học Ngoại ngữ Hà Nội, em cho biết “Em học xa nhà từ nhỏ nên ít có điều kiện tham gia các hoạt động giao lưu Quan họ nhưng với vốn Quan họ cổ mà mẹ dạy khiến em tự hào và thấy mình cũng phải có trách nhiệm với việc gìn giữ, phát huy những giá trị đặc sắc ấy. Tại các buổi sinh hoạt, giao lưu văn nghệ của trường, lớp, khoa, em vẫn thường chọn hát Quan họ. ở trường em mà hát bằng ngoại ngữ thì rất bình thường nên Quan họ được các bạn hào hứng đón nhận”. Vừa qua, nhận lời mời của Bảo tàng Dân tộc học, chị Nguyễn Thị Thềm cùng cháu Nguyễn Thị Trang tham gia chương trình Bảo tồn và phát huy di sản văn hoá dân gian nhân ngày Quốc tế Thiếu nhi 1 - 6 với niềm tự hào miền Kinh Bắc - những lời ca Quan họ cổ.

Muốn bảo tồn Quan họ vấn đề cốt tử chính ở vai trò của nghệ nhân – điều đó không cần phải bàn cãi. Và từ những môi trường giàu sức sống như gia đình cụ Các, văn hoá Quan họ đã, đang và sẽ được gìn giữ, nối truyền như những mạch nguồn…

Phóng sự dự thi của Việt Hoa