Sơ lược về chế độ khoa cử Hán học

Chế độ khoa cử để tuyển chọn quan chức là một bước tiến mới ở nước ta thời phong kiến. Nhưng tình hình học và thi thời Đinh và Tiền Lê không thấy sử cũ ghi chép. Theo Đại Việt sử ký toàn thư, khoa thi đầu tiên ở nước ta là vào năm Ất Mão niên hiệu Thái Ninh thứ 4 đời vua Lý Nhân Tông (1075), gọi là khoa thi “Tuyển Minh kinh bác học và Nho học tam trường“ (Lê Văn Thịnh, người làng Bảo Tháp huyện Gia Bình đỗ đầu). Sau đó, nhà Lý còn mở 5 khoa thi nữa vào 1086, 1152, 1165, 1185, 1193.

Vào thời Trần, vào năm Kiến Trung thứ 3 (1227), nhà Trần mở khoa thi Tam giáo (Nho, Phật, Lão). Đến năm Thiên Ứng Chính Bình thứ nhất đời Trần Thái Tông (1232) mới bắt đầu có cuộc thi Nho học và xuất hiện danh vị “Tam giáp”. Năm Thiên Ứng Chính Bình thứ 16 đời vua Trần Thái Tông (1247) mới đặt ra danh hiệu “Tam khôi” (Trạng nguyên, Bảng nhãn, Thám hoa) và đặt ra lệ 7 năm thi một lần. Năm Nguyên Phong thứ 6 (1256), nhà Trần phân học vị Trạng nguyên làm 2 loại: Kinh Trạng nguyên và Trại Trạng nguyên. Theo đó, những Trạng nguyên ở vùng Tứ trấn (Kinh Bắc, Sơn Nam, Sơn Tây, Hải Dương) và Thăng Long là Kinh Trạng nguyên; những Trạng nguyên thuộc vùng Thanh - Nghệ gọi là Trại Trạng nguyên. Năm Hưng Long thứ 9 đời Trần Anh Tông (1304), nhà Trần có chế độ: những người đỗ Tam khôi được đi ngắm phố 3 ngày và lần đầu tiên đặt ra danh hiệu Hoàng giáp, đồng thời, cho những người không đỗ Thái học sinh nhưng đã qua 4 kỳ thi thì được lưu lại học tập ở Quốc tử giám.

Năm Quang Thái thứ 9 đời Trần Thuận Tông (1396), triều đình phân ra 2 kỳ thi: thi Hương và thi Hội. Người đỗ kỳ thi Hương gọi là Cử nhân, đồng thời qui định: năm trước thi Hương thì năm sau thi Hội. (Như vậy học vị Cử nhân có từ thời Trần, thời Lê gọi là Hương cống, đến thời Nguyễn lại gọi là Cử nhân). Trong kỳ thi Hội, nhà vua đích thân hỏi người thi đỗ một bài văn sách để định cao thấp.

Đến thời nhà Hồ (1400- 1407), triều đình ban hành qui định: 3 năm thi Hội một lần. Ai đỗ thi Hương của năm trước thì tháng 8 năm sau về kinh kiểm tra kiến thức tại bộ Lễ để năm sau dự kỳ thi Hội. Thời gian lưu lại trong kinh, họ được học tập ở Quốc tử giám.

Thời Trần và thời Hồ đều gọi những người thi đỗ kỳ thi Hội là Thái học sinh, đến thời Lê trở về sau mới gọi là Tiến sĩ (TS).

Năm Thuận Thiên thứ nhất đời Lê Thái Tổ, (1428), nhà vua cho phép các nơi dựng nhà học. Ở kinh đô thì có Quốc tử giám, ở cấp phủ thì có học đường. Thời Lê, kỳ thi Hội, thí sinh phải lần lượt thi qua 4 trường thi. Ai đỗ 4 trường, được gọi là trúng cách. Người đỗ đầu gọi là Hội nguyên. Năm Đại Bảo thứ 3 đời Lê Thái Tông (1442), nhà nước chia ra 2 loại: Chính bảng và Phụ bảng. Chính bảng bao gồm những người đỗ TS; Phụ bảng bao gồm những người đỗ thấp hơn TS. Cũng năm đó, triều đình có qui định: những người đỗ TS được ban mũ áo, ban yến, cấp ngựa, có lính hầu đưa về quê quán vinh qui bái tổ.

Năm Quang Thuận thứ 3 đời Lê Thánh Tông (1462), triều đình qui định: 3 năm mở một khoa thi Hương vào các năm: Tý, Ngọ, Mão, Dậu và 3 năm mở một kỳ thi Hội vào các năm: Thìn, Tuất, Sửu, Mùi. Ai đỗ 4 trường thi Hương thì gọi là Hương cống, ai đỗ 3 trường thì gọi là Sinh đồ. Kết quả kỳ thi Hội được phân ra 3 bậc cao thấp khác nhau: TS cập đệ, TS xuất thân và đồng TS xuất thân. Năm 1463, vua Lê Thánh Tông lại ban đặc ân cho 3 vị Tam khôi có cờ thêu họ tên, học vị của người đỗ, (thí dụ: “Trạng nguyên Lương Thế Vinh”, “Bảng nhãn Nguyễn Đức Trinh”; “Thám hoa Quách Đình Bảo”) để thiên hạ cùng biết tên và người đỗ TS được treo bảng vàng.

Từ năm Thuận Bình thứ 6 đời vua Lê Trung Tông (1554) đến năm Quang Hưng thứ 15 đời Lê Thế Tông (1592), nhà Lê không tổ chức thi Hội ở kinh đô mà tổ chức thi ở phủ Thiệu Hóa tỉnh Thanh Hóa. Năm 1595, mới tổ chức thi Hội ở Thăng Long và có tổ chức thi Đình.

Từ thời Lê Trung Hưng (1533- 1788), những người đỗ TS được hưởng một số đặc ân: được triều đình ban áo mũ, có cân đai triều phục, cho vinh qui về quê quán, có nghi lệ, cờ quạt, phường nhạc đón rước; được viên quan sở tại có trách nhiệm dựng phủ đệ; được triều đình bổ nhiệm vào một chức quan trong triều (không phải làm quan ở phủ, huyện); người đỗ trẻ tuổi nhất của mỗi khoa thi được bổ nhiệm làm chức Hàn lâm Hiệu thảo, người nào được bổ nhiệm làm quan ở ngoài trấn thì được làm ở ty Thừa chính hoặc Ty Hiến sát, được ban ấn chính thức.

Thời Lê, ngoài kỳ thi TS được định lệ 3 năm 1 kỳ, triều đình còn tổ chức các kỳ thi: Hoàng từ, Sĩ vọng, Đông các, Tuyển cử.

Đến triều Nguyễn, năm 1806, vua Gia Long lần đầu tiên tổ chức kỳ thi Hương ở miền Bắc, không tổ chức thi Hội.

Năm Minh Mệnh thứ 2 (1821), đổi học vị Hương cống thành Cử nhân; học vị Sinh đồ thành Tú tài của các trường thi Hương và lấy đỗ theo tỷ lệ “nhất Cử tam Tú”, tức là cứ 1 Cử nhân được lấy 3 Tú tài. (thời Lê, lấy đỗ theo tỷ lệ 1/10, tức là cứ 1 Hương cống lấy 10 Sinh đồ). Năm Minh Mệnh thứ 3 (1822), tổ chức kỳ thi Hội đầu tiên, không lấy học vị Trạng nguyên. Năm Minh Mệnh thứ 10 (1829), bắt đầu xuất hiện học vị Phó bảng (dưới TS).

Từ năm Tự Đức thứ nhất (1848) có chế độ Ân khoa (chỉ áp dụng đối với kỳ thi Hội). Năm Tự Đức thứ 4 (1851) có Chế khoa cát sĩ. Những người được dự di khoa này gồm các Cử nhân, các Giám sinh  đang học tại Quốc Tử giám (Huế), các vị Giáo thụ, Huấn đạo tại các phủ huyện, các vị TS, Phó bảng chưa ra làm quan; các Cử nhân, Tú tài đạt điểm qua một kỳ khảo hạch sơ bộ.

Về các môn thi, phép thi Hương được qui định từ thời Lê Thánh Tông, gồm 4 kỳ (đỗ kỳ 1 mới được vào kỳ 2, cứ như thế vào kỳ 3 rồi vào kỳ 4): kỳ thứ nhất gồm 5 đề về Tứ thư, Ngũ Kinh; kỳ thứ 2 gồm:  Chiếu, Chế, Biểu, mỗi bài viết theo lối cổ thể. (Ngày xưa gọi là thể văn tứ lục, hay là văn biền ngẫu, văn xuôi, có 2 vế: vế 6 chữ, vế 4 chữ đối nhau); kỳ thứ 3: làm một bài thơ và một bài phú, (thơ làm thể Đường Luật thất ngôn bát cú; phú cũng làm theo lối cổ thể, qui định từ 300 chữ trở lên); kỳ thứ 4: làm một bài Văn sách, đề tài rút ra từ các kinh sử, tử, tập hỏi về thế sự (ý thức về việc giúp nước, cứu đời) đòi hỏi phải viết từ 1.000 chữ trở lên.

Các môn thi của kỳ thi Hương thời Nguyễn cũng gần giống thời Lê.

Ngày nay, chúng ta thấy cách học và thi Hán học có một số điểm không còn phù hợp. Nhưng dù sao cũng phải thừa nhận rằng, nền giáo dục Hán học đã đào tạo được một đội ngũ trí thức có trình độ uyên thâm về văn hóa phương Đông, đã cung cấp cho đất nước nhiều nhà văn hóa lớn mà cho đến ngày nay và mãi sau này người Việt có văn hóa vẫn ngưỡng mộ về tài đức của họ, tiêu biểu như: Chu Văn An, Nguyễn Bỉnh Khiêm, Nguyễn Trãi, Phan Đình Phùng, Huỳnh Thúc Kháng,...