Sông Cầu – Những mùa lũ đi qua

Sông Cầu bắt nguồn từ phía Nam đỉnh Phia Bioóc (cao 1.578m) của dãy Văn Ôn trong địa phận xã Phương Viên huyện Chợ Đồn, tỉnh Bắc Kạn, chảy ngoằn ngoèo giữa hai dãy núi Ngân Sơn và dãy núi Sông Gâm. Sông Cầu, có diện tích lưu vực khoảng 6.030km2, với chiều dài khoảng 290 km qua các tỉnh Bắc Kạn, Thái Nguyên, Hà Nội, Bắc Giang để đến Bắc Ninh…

Sông đã đi qua bao núi đồi, làng bản, gom góp từng hạt phù sa để bồi đắp lên những cánh đồng, đi qua bao nhiêu bến bờ với bao nhiêu truyền thuyết và huyền thoại, nhưng với chúng tôi, những người sinh ra và lớn lên bên dòng sông ấy là những ký ức không thể phai mờ về vẻ đẹp nên thơ của nó cũng như những ký ức hãi hùng của bao mùa mưa lũ đã đi qua.

Thủy văn sông Cầu cũng có nét đặc trưng của sông ngòi Bắc bộ, đó là mực nước lên xuống theo mùa mưa và mùa khô. Cách đây chừng 20 năm trước, vào khoảng tháng 3 âm lịch hàng năm là thời điểm mực nước xuống thấp nhất, ngay ở khu vực hạ lưu như địa bàn huyện Yên Phong theo các xã Dũng Liệt, Tam Đa, Hòa Long có những khúc sông có thể lội qua được, những gềnh đá ở bến đò Lạc Trung, Can Vang nổi lên như những con giải khổng lồ. Thời điểm ấy, nước còn rất lạnh, đây là lúc người dân đi khai thác hến, những con hến ngủ đông vừa thức dậy sau những ngày mưa xuân nên thịt hến rất thơm ngon.

Tháng ba, những cây gạo ven sông lại nở những bông hoa đỏ rực. Hoa đực ở lại trên cây rồi kết thành quả, những bông hoa cái thì rụng xuống trôi theo dòng nước lơ thơ. Tháng ba, mùa lễ hội, Quan họ của các làng qua những chuyến đò ngang từ lúc mờ sương, tiếng cười nói râm ran cả một vùng sông nước yên bình. Đôi bờ sông, những luống rau màu vụ đông bắt đầu tàn úa nhường chỗ cho những bãi dâu vừa có mưa xuân đã vội đâm chồi.

Tháng ba. Mùa thanh bình, mùa sông Cầu nước chảy lơ thơ. Tháng tư tháng năm mưa xuống, những đám mây cuồn cuộn đi về từ phía biển, nắng chói chang. Tháng sáu tháng bẩy, mưa dồn dập, mưa như trút, dòng sông chuyển mình từ màu xanh sang mầu đỏ đục, nước trôi vội vã cuốn theo những cành củi, và tất cả những gì mà dòng lũ của nó gặp trên đường. Những bãi ngô, bãi mía, bãi dâu nhấn chìm mất hút vào trong dòng nước.

Con sông rộng hơn, bờ đê hôm nào còn sừng sững bỗng nhiên bé nhỏ mỏng manh như lúc nào cũng có thể vỡ tung ra trước sức ép của dòng chảy. Đứng trên đê khoả chân xuống nước lạnh ngắt mà ghê. Mặt đê ướt sũng, đất mềm nhũn ra, đâu đó đã có những mạch ngầm rò rỉ, thẩm lậu. Mặt sông cao hơn mái đình, làng mạc thấp thỏm trước nguy cơ đại họa vỡ đê.

Tháng bẩy tháng tám cả làng tôi chỉ lo chạy lụt. Người lớn đi tìm nơi cao để gửi đồ đạc, nhà nào cũng làm lều trên đê. Lũ trẻ thì tìm cây chuối kết lại thành bè. Đồng ruộng trắng nước chẳng thấy nơi nào còn mầu xanh của lúa. Thế rồi một hôm thức dậy thầy u tôi giục giã chúng tôi mau chạy lên đê, vỡ đê rồi con ạ, lên đê thôi. Chỉ trong mấy tiếng đồng hồ, ngôi nhà của chúng tôi cũng chìm nghỉm, chỉ lộ ra một cái nóc nhà phập phềnh dưới làn nước lạnh ngắt đục ngầu.

Đó là mùa hè năm 1971, trận lụt đã đi vào lịch sử của Bắc Ninh quê tôi. Trận lũ năm 1971 được liệt kê trong danh sách các trận lụt lớn nhất thế kỷ 20 của Cơ quan Quản Trị Hải dương và Khí tượng Hoa Kỳ. Cơn lũ vào tháng 8 năm 1971 đã làm vỡ đê sông Hồng và 100.000 người đã bị thiệt mạng. Đây là cơn lũ lớn nhất trong vòng 250 năm nay ở miền Bắc, và số tổn thất nhân mạng vượt quá sức tưởng tượng so với tổn thất chừng 1000 người trong các cơn lũ lịch sử vào năm 1999 ở miền Trung và năm 2000 ở miền Nam.

Đã hơn 40 năm trôi qua ký ức về một trận lụt vẫn là một ký ức hãi hùng nhất trong cuộc đời của thế hệ chúng tôi. Làng tôi nằm ven sông Cầu, theo lời kể của những người lớn tuổi và tiếp tục truyền lại cho con cháu thì ngay sau khi nhà Trần tiến hành đắp đê trị thủy thì sự cố vỡ đê xảy ra thường xuyên vì lý do đê điều lúc đầu chưa đủ khả năng ngăn lũ.

Hàng trăm năm kể từ khi có những con đê, việc tu bổ đê điều luôn được coi trọng. Con đê là công sức của bao con người trải qua gần 2000 năm tu tạo mới có được diện mạo như ngày nay. Khúc sông chạy qua làng tôi được coi là khúc sông xung yếu bởi nơi đây dòng chảy đổi hướng đột ngột, mùa nước lên, dòng nước chảy xiết như đâm thẳng vào bờ đê. Nhiều năm qua, kè Lạc Trung luôn được tu bổ.

Từ năm 2010 đến nay, cùng với việc tôn cao mặt đê, áp trúc mái đê thì mặt đê lại được đổ bê tông dầy tới 30cm nên việc đi lại của các loại xe cộ không còn làm hư hại con đê như trước. Những năm trước, đáy sông còn cao hơn mặt ruộng nhưng gần đây, việc khai thác cát đã có tác dụng khơi sâu dòng chảy. Trước đây nhiều khúc sông có thể lội qua nhưng nay đã sâu hàng chục mét. Lòng sông bị hạ thấp thì con đê như được tôn cao. Vậy là đã gần 20 năm qua, người dân ven sông không còn thấy cảnh nước sông mùa lũ dâng cao đáng sợ như trước đây.

Cùng với việc tôn tạo đê điều, những công trình trị thủy có vốn đầu tư hàng nghìn tỷ đồng đã giải thoát cho đồng ruộng khỏi những đợt úng ngập, bảo vệ cho những vụ lúa mùa bội thu. Có thể nói việc trị thủy sông Hồng và hệ thống sông ngòi của Bắc Ninh đã làm giảm thiểu thiên tai một cách đáng kể, con sông Cầu quê tôi bỗng trở nên hiền hòa suốt cả hai mùa.

Câu chuyện về thiên tai, lụt lội chưa phải đã kết thúc, thời tiết, khí hậu đang biến đổi khó lường trước tác động của tốc độ phát triển thời hiện đại. Dòng sông dữ dội hằn học khi xưa đã có thể bị thuần phục nhưng nó vẫn có thể trỗi dậy những bản năng mà tạo hóa đã sinh ra nó. Dù hôm nay nó đang lơ thơ hiền dịu nhưng con người không thể chủ quan và hãy cùng nhau ý thức, cảnh giác cao nhất mỗi khi mùa lũ tràn về.