Tấm gương sáng về y đức, y thuật của Ðại danh y Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác

Cách nay vừa tròn 233 năm, ngày 15 tháng Giêng năm 1791, Đại danh y Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác viên tịch tại quê mẹ ở xã Bầu Thượng, huyện Hương Sơn, tỉnh Hà Tĩnh. Ông đã để lại những di sản vô cùng quý giá cho nền y học, văn học, văn hóa dân tộc Việt Nam cũng như thế giới. Ghi nhận những những công lao, đóng góp, cống hiến to lớn của ông, tháng 11 năm 2023 vừa qua, trước dịp kỷ niệm 300 năm Ngày sinh của ông, UNESCO đã vinh danh Đại danh y Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác là Danh nhân văn hóa.

Tượng đài Đại danh y Hải Thượng Lãn Ông tại Bệnh viện Quân y 110 (thành phố Bắc Ninh)

Đại danh y Hải Thượng Lãn Ông tên là Lê Hữu Trác, sinh năm 1720 tại quê cha là làng Liêu Xá, phủ Thượng Hồng, tỉnh Hải Dương (nay là xã Liêu Xá, huyện Yên Mỹ, tỉnh Hưng Yên) trong một gia đình thuộc dòng dõi khoa bảng. Ông nội Lê Hữu Trác là Lê Hữu Danh đậu đệ nhị giáp tiến sĩ, cha là Lê Hữu Mưu đậu đệ tam giáp tiến sĩ. Thân sinh ông đỗ Ðệ tam giáp Tiến sĩ, làm Thị lang Bộ Công triều Lê Dụ Tông, gia phong chức Ngự sử, tước Bá, khi mất được truy tặng hàm Thượng thư. Chú là tiến sĩ Lê Hữu Kiều làm đến chức Thượng thư. Anh là Lê Hữu Kiển, em con chú là Lê Hữu Thư đều đậu tiến sĩ…

Lê Hữu Trác từng thi đậu tam trường, sau khi cha mất, ông từ bỏ con đường khoa cử chuyển sang học võ, nghiên cứu binh thư và tham gia trận mạc. Sau mấy năm chinh chiến, ông lấy cớ xin về chăm sóc mẹ già ở Hương Sơn và không màng đến danh lợi mà chuyên tâm nghiên cứu về nghề thuốc, chữa bệnh cứu người, tự đặt cho mình biệt hiệu là Hải Thượng Lãn Ông. Về sau, ông trở thành vị Đại danh y nổi tiếng, được xem là ông tổ của ngành đông y Việt Nam, là người đặt nền móng cho ngành y học nước nhà.

Cuộc đời và sự nghiệp của Hải Thượng Lãn Ông như một viên ngọc quý, càng mài càng thấy sáng. Trước hết, đó là một đại danh y với học vấn uyên thâm, am tường thiên văn, địa lý, hiểu sâu sắc thời vận, không ngại gian khổ, cần cù, độc lập, sáng tạo trong nghiên cứu y học. Suốt cả cuộc đời làm thuốc, ông đã có công sưu tầm, phát hiện và bổ sung 300 vị thuốc nam, thu thập tổng hợp 2.854 phương thuốc hay của các bậc tiền bối lưu truyền trong dân gian. Sau hơn 40 năm miệt mài nghiên cứu và tận tụy chữa bệnh cứu người, ông đã để lại cho nền y học Việt Nam một di sản quý giá, đặc biệt là bộ sách 'Y tông tâm lĩnh' được khắc in vào năm 1885, gồm 28 tập, 66 quyển. Trong tác phẩm đồ sộ này, Hải Thượng đã đúc kết tinh hoa y học cổ truyền Phương Ðông và y học cổ truyền Việt Nam, thông qua những kinh nghiệm thực tiễn phong phú của bản thân, xây dựng thành hệ thống toàn bộ Lý, Pháp, Phương, Dược của nền y học nước nhà. Những trước tác mà đại danh y để lại chính là bộ giáo khoa kinh điển mẫu mực, góp phần đào tạo, bồi dưỡng về y đức, y đạo, y thuật cho các thầy thuốc đời sau.

Chín điều 'Y huấn cách ngôn' chính là khuôn phép, nguyên tắc của người hành nghề y dược; tám chữ: Nhân ái, sáng suốt, đức độ, hiểu biết, rộng lượng, thành thực, khiêm tốn và cần cù mãi là kim chỉ nam về y đức cho những người thầy thuốc chân chính. Cùng với thời gian, những lời di huấn đó ngày càng tỏa sáng trong tâm hồn các thế hệ thầy thuốc: 'Ðạo làm thuốc là một nhân thuật chuyên bảo vệ sinh mạng con người, phải lo cái lo của người, vui cái vui của người, chỉ lấy việc cứu sống mạng người làm nhiệm vụ của mình, không nên cầu lợi kể công'.

Lê Hữu Trác còn là một nhà văn xuất sắc. Tác phẩm 'Thượng kinh ký sự' ghi chép lại những sự kiện, những điều mắt thấy tai nghe khi ông lên kinh đô chữa bệnh cho nhà chúa; nhưng thông qua tác phẩm có thể thấy rõ tính cách của ông, một con người coi thường danh lợi, một nghệ sĩ giàu cảm xúc trước thiên nhiên, tạo vật. Tác phẩm đã độc chiếm một vị trí đặc biệt trong lịch sử văn học Việt Nam. Hoặc trong sách 'Âm dương y án' chỉ ghi lại một số câu chuyện chữa bệnh nhưng lại có giá trị nhân văn sâu sắc. Người đương thời đã nhận xét: 'Tiên sinh là bậc tuổi cao, đức dày, có tài làm thuốc của Hiên Viên, Kỳ Bá; có tài làm thơ của Lý Bạch, Ðỗ Phủ; lại có cái chí nhàn dật, cái tình phong nhã của một bậc cao sĩ. Bao nhiêu nhân văn, tài tử muốn xin theo hầu'.   

Từ cuộc đời và sự nghiệp của mình, Hải Thượng Lãn Ông còn để lại cho hậu thế những giá trị lớn về tư tưởng. Ðó là quan điểm về cuộc sống, quyết tâm vứt bỏ 'cái chí bon chen trong trường danh lợi' để theo đuổi chí hướng 'Nghề y thiết thực lợi ích cho mình, giúp đỡ mọi người'. Cùng với các trước tác để lại, chính cuộc đời của Hải Thượng Lãn Ông, với 44 năm sống, làm thuốc, chữa bệnh cứu người trên quê mẹ Hương Sơn, Hà Tĩnh, với tài cao, đức rộng, cốt cách thanh tao, Lê Hữu Trác đã trở thành một danh nhân văn hóa, một thiên tài kiệt xuất của nền y học cổ truyền Việt Nam...

Sau khi ông mất, ông được người dân lập đền thờ. Năm 1985, khu di tích Hải Thượng Lãn Ông tại Hương Sơn, Hà Tĩnh được công nhận là Di tích lịch sử văn hóa quốc gia. Năm 2016, Lễ hội Hải Thượng còn được gọi là Lễ hội cầu sức khỏe được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể cấp Quốc gia. Từ năm 2000, ngày 15 tháng Giêng hằng năm, ngày mất của Đại danh y Hải Thượng Lãn Ông đã được chọn là ngày truyền thống của những người làm công tác y dược học cổ truyền Việt Nam…

Ðể tôn vinh và khắc ghi công lao to lớn của ông, trong nhiều thập kỷ qua, cùng với hậu duệ của dòng họ Lê Hữu ở quê cha và quê mẹ, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Bộ Y tế cùng chính quyền, nhân dân các địa phương đã dành nhiều công sức gìn giữ, tôn tạo và phát huy những giá trị di sản đại danh y để lại.

Ở Bắc Ninh, trong những năm qua đội ngũ những người làm công tác trong ngành y tế luôn nêu cao tinh thần trách nhiệm, không ngừng học tập nâng cao trình độ, luyện rèn y đức, noi theo gương sáng của Đại danh y Hải thượng Lãn Ông về y đức, y đạo, y thuật; kế thừa, bảo tồn và phát triển nền y dược cổ truyền Việt Nam kết hợp với y học hiện đại; xây dựng nền y học Việt Nam theo hướng hiện đại, khoa học, dân tộc và đại chúng; thực hiện tốt sự nghiệp chăm sóc, bảo vệ và nâng cao sức khỏe nhân dân, phục vụ công cuộc công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Riêng Hội Đông y tỉnh đã có nhiều hoạt động thiết thực nhằm xây dựng và phát triển hội viên có năng lực trình độ, y đức và tinh thần, thái độ phục vụ người bệnh, đóng góp tích cực và hiệu quả trong công tác chăm sóc và bảo vệ sức khỏe nhân dân. Hằng năm, nhân ngày mất của Đại danh y Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác, Hội Đông y tỉnh đều long trọng tổ chức Lễ dâng hương tưởng nhớ Đại danh y với tấm lòng tôn kính và tri ân những đóng góp to lớn của ông đối với nền Y học dân tộc và nhân loại.

Đặc biệt, tại nhà thờ dòng họ Lê Hữu là con cháu Tiến sĩ Lê Hữu Thư (em con chú ruột của Lê Hữu Trác) ở thôn Phương Triện (xã Đại Lai, huyện Gia Bình) hiện thờ Đại danh y Hải Thượng Lãn Ông với mong muốn con cháu kế thừa và phát huy truyền thống của dòng họ, noi gương Đại danh y để rèn đức, luyện tài, đóng góp xây dựng quê hương.