Thiên đô chiếu - Văn bản đầu tiên thể hiện chủ trương dời đô ở nước ta

Theo sách “Đại Việt sử ký toàn thư”, năm Canh Tuất, niên hiệu Thuận Thiên nguyên niên (1010), Lý Thái Tổ thấy kinh đô cũ của nhà Đinh và nhà Tiền Lê ở Hoa Lư là nơi có địa thế chật hẹp, ẩm thấp, ngài tự tay thảo bài “Thiên đô chiếu” (Chiếu dời đô).

Đây là lần đầu tiên trong lịch sử nước ta, một vị hoàng đế tự tay thảo một văn bản quan trọng, nói rõ lý do, mục đích, chủ trương việc rời đô từ Hoa Lư (Ninh Bình) ra Thăng Long. “Thiên đô chiếu” chẳng những là một văn bản chính trị quan trọng, thể hiện tư tưởng lớn của một vị anh quân, mà còn là một áng văn bất hủ, có vị trí không thể thay thế được trong lịch sử văn học Việt Nam. Hướng tới kỷ niệm 1000 năm Thăng Long-Hà Nội, xin giới thiệu văn bản lịch sử quan trọng này.

Phiên âm:

“Tích Thương gia chí Bàn Canh ngũ thiên, Chu thất đãi Thành vương tam tỷ. Khởi Tam đại chi sổ quân câu tuần kỷ tư vọng tự thiên tỷ, dĩ kỳ đồ đại trạch trung, vi ức vạn thế, tử tôn chi kế, thượng cẩn thiên mệnh, hạ nhân dân chí, cẩu hữu tiện triếp cải, cố quốc tộ diên trường, phong tục phú phụ.

“Nhi Đinh, Lê nhị gia, nãi tuần kỷ tư, hốt thiên mệnh võng đạo Thương, Chu chi tích, thường an quyết ấp vu tư, chí thế đại phất trường, toán số đoản súc, bách tính hao tổn, vạn vật thất nghi. Trẫm thậm thống chi, bất đắc bất tỷ.

“Huống Cao Vương cố đô Đại La thành, trạch thiên địa khu vực chi trung, đắc long bàn hổ cứ chi thế, chính Nam Bắc Đông Tây chi vị, tiện giang sơn hướng bối chi nghi; kỳ địa quảng nhi thản bình, quyết thổ cao nhi sảng khải, dân cư miệt hôn điếm chi khốn, vạn vật cực phồn phụ chi phong. Biến lãm Việt bang tư vi thắng địa. Thành tứ phương bức tấu chi yếu hội, vi vạn tế đế vương chi thượng đô.

“Trẫm dục nhân thử địa lợi, dĩ định quyết cư. Khanh đẳng như hà?”.

Dịch nghĩa:

“Xưa, nhà Thương1 đến đời vua Bàn Canh2, đã 5 lần3 dời đô; nhà Chu4 đến đời vua Thành Vương5 cũng 3 lần6 dời đô. Phải đâu các vị vua thời Tam đại theo ý riêng của mình mà tự tiện chuyển dời mà chỉ vì các vị muốn đóng đô ở nơi trung tâm, để mưu toan nghiệp lớn, tính kế muôn đời cho con cháu, trên vâng mệnh trời, dưới theo ý dân, nếu thấy thuận tiện thì thay đổi. Cho nên vận nước được lâu dài, phong tục được phồn thịnh.

“Thế mà, hai nhà Đinh, Lê lại theo ý riêng của mình, coi thường mệnh trời, không noi theo dấu cũ của nhà Thương, Chu, cứ đóng đô mãi ở nơi đây, khiến cho triều đại không được lâu bền, vận số ngắn ngủi, trăm họ phải hao tổn, vạn vật không thích nghi. Trẫm rất đau lòng, vì vậy, không thể không dời.

“Huống chi, thành Đại La-kinh đô cũ của Cao Vương7 ở vào nơi trung tâm của trời đất, được cái thế rồng cuộn hổ ngồi, đã chính ngôi Nam Bắc Tây Đông, lại tiện hướng nhìn sông tựa núi. Địa thế rộng và bằng phẳng, đất đai cao mà thoáng. Dân cư khỏi phải khốn khổ vì ngập lụt; muôn vật cũng rất mực phong phú tốt tươi. Ngắm khắp đất Việt ta, duy chỉ có nơi này là hơn cả. Quả là nơi tụ hội trọng yếu của bốn phương đất nước, cũng là chốn kinh đô bậc nhất cả bậc đế vương muôn đời.

“Trẫm muốn dựa vào sự thuận lợi của đất ấy để định làm nơi ở. Các khanh thấy thế nào?”.

ở đoạn đầu, chúng ta thấy Lý Thái Tổ nói rõ lý do tại sao phải dời đô. ở đây, ông đưa ra các lý do rất có tính thuyết phục. Thứ nhất, ông chứng minh rằng việc dời đô đã có tiền lệ từ thời cổ và đã diễn ra nhiều lần trong một triều đại, đó là triều đại nhà Thương và nhà Chu. Sở dĩ ông lấy hai triều đại này làm dẫn chứng vì đó là hai triều đại thịnh trị và tồn tại lâu dài vào loại nhất trong lịch sử Trung Quốc. Hai là, từ quan sát thực tế, ông vạch ra nhược điểm trong việc định đô của triều đại nhà Đinh và nhà Lê là theo ý riêng mình và xác định đó là nguyên nhân hai dòng họ này vận số ngắn ngủi, người và vạn vật không thích nghi. Lý do thứ ba ông đưa ra việc cần thiết phải dời đô ra Thăng Long là vì nơi đó trước đây đã được Cao Biền chọn làm nơi định đô rồi. Chúng ta nên nhớ rằng Cao Biền, ngoài cương vị là một vị quan cai trị, ông còn là một nhà địa lý tài danh. Địa thế “rồng cuộn hổ ngồi”, “ở chính ngôi Nam Bắc Tây Đông” và có thế “nhìn sông tựa núi” của Thăng Long chắc chắn đã được Cao Biền nhận ra từ khi ông sang trị nhậm nước ta.

Sau khi khẳng định ưu điểm vượt trội của địa thế Thăng Long, Lý Thái Tổ nêu rõ mục đích dời đô của mình. Mục đích trước mắt và lâu dài của việc dời đô ra Thăng Long của ông là phục vụ đời sống của dân. Đó là “dân cư không phải khốn khổ vì ngập lụt”. Chúng ta biết rằng, trong bốn loại hiểm họa (thủy, hỏa, đạo, tặc) thì giặc nước (thủy) được coi là mối họa ghê gớm nhất. Rõ ràng, quan điểm thân dân của Lý Thái Tổ được hình thành từ rất sớm và được thể hiện một cách rất cụ thể.

Sau khi nói rõ lý do dời đô, mục đích dời đô, ở đoạn cuối, Lý Thái Tổ tỏ ra thận trọng, để không mắc lại sai lầm của hai triều Đinh, Lê là dời đô theo ý riêng mình, ông còn hỏi quần thần “các khanh thấy thế nào?”. Câu hỏi không phải là hình thức mà thể hiện sự tôn trọng ý kiến quần thần. Đây là điểm rất mới của một vị quân vương sáng suốt.

Ngày nay, đọc lại “Thiên đô chiếu”, chúng ta thấy văn bản này có giá trị nhiều mặt. Về mặt tư tưởng, “Thiên đô chiếu” thể hiện tư tưởng thân dân rất tiến bộ của một vị hoàng đế cách đây đã ngót ngàn năm; về mặt lịch sử xây dựng văn bản, đây là chiếu dời đô được thể hiện bằng văn bản đầu tiên ở Việt Nam; về giá trị nghệ thuật văn chương, “Thiên đô chiếu” xứng đáng là một áng văn bất hủ về nhiều phương diện nghệ thuật: nghệ thuật kết cấu, nghệ thuật sử dụng các thủ pháp trích dẫn điển tích, điển cố, nghệ thuật sử dụng lợi thế của phép đối, nghệ thuật dùng từ, nghệ thuật so sánh,… Những giá trị tư tưởng, giá trị lịch sử, giá trị nghệ thuật trên đây đã làm nên sự trường tồn của “Thiên đô chiếu”.

1- Nhà Thương: kéo dài từ năm 1766 TCN đến năm 1123 TCN.

2- Bàn Canh: vị vua thứ 17 của nhà Thương.

3- Năm lần dời đô: Nhà Thương có 5 lần dời đô là: vua Thành Thang đóng đô ở đất Bặc (nay thuộc huyện Thương Khâu, tỉnh Hà Nam, Trung Quốc), vua Trọng Đinh dời đô đến đất Hiêu (nay thuộc huyện Huỳnh Trạch tỉnh Hà Nam), Hà Đàn Giáp dời đô đến đất Tương (nay thuộc huyện An Dương), Tổ ất dời đô đến đất Cảnh (nay thuộc huyện Hà Tân, tỉnh Sơn Tây), sau đó lại dời sang đất Hình (nay thuộc huyện Hình Đài, tỉnh Hà Bắc), Bàn Canh dời đô đến đất Ân (nay thuộc huyện Yển Sư, tỉnh Hà Nam, Trung Quốc). Vì dời đô về đất Ân, nên đến đời Bàn Canh, người ta thường gọi là Thương Ân.

4- Nhà Chu: kéo dài từ năm 1122 TCN đến năm 256 TCN.

5- Thành Vương: vua thứ 3 đời nhà Chu.

6- Ba lần dời đô: Chu Văn Vương đóng đô ở đất Kỳ (nay thuộc tỉnh Thiểm Tây), Chu Vũ Vương dời đô về Trường Yên (nay thuộc tỉnh Thiểm Tây), Chu Thành Vương dời đô về Lạc ấp (nay thuộc Hà Nam, Trung Quốc).

7- Cao Vương: tức Cao Biền.

Nguyễn Quang Khải