Thủy tổ trên đất Bắc Ninh

Bắc Ninh được xem là cái nôi hình thành nền văn hóa Việt Nam có vị trí đặc biệt trong lịch sử dân tộc. Nhiều giá trị văn hóa truyền thống tiêu biểu đã hội tụ, kết tinh, tỏa sáng ở miền đất này và được khái quát qua “Bảy Tổ” gồm: Nam Bang Thủy Tổ - Kinh Dương Vương; Chùa Tổ- chùa Dâu; Nam giao học tổ - Sĩ Nhiếp; Thủy tổ vương triều Lý - Lý Thái Tổ; Tổ Trúc Lâm Thiền sư-Lý Đạo Tái (Huyền Quang); Tổ quân khí - Cao Lỗ Vương và Thủy tổ Quan họ - Đức Vua Bà.

Thủy tổ dân tộc
Kinh Dương Vương
Với diện tích tự nhiên chưa đầy 120km² nhưng thật hiếm có nơi nào như Thuận Thành vừa là chốn Tổ nguồn cội của dân tộc có lăng mộ, đền thờ vua Thủy tổ Kinh Dương Vương, vừa là nôi dung hợp sự phát triển của hai dòng văn hóa tín ngưỡng lớn nhất Việt Nam là Phật giáo và Nho học đã được ghi dấu ấn đậm nét trong thời kỳ Luy Lâu.
Á Lữ, xã Đại Đồng Thành, huyện Thuận Thành là một làng cổ nằm sát bờ Nam sông Đuống, truyền rằng là đất hội tụ của “Tứ linh” với 99 cái ao, 99 cái gò, được ví như Long, Ly, Quy, Phượng chầu về, nơi duy nhất có lăng mộ Thủy tổ dân tộc - Kinh Dương Vương có công khai sơn sáng thủy.
Tục truyền, Kinh Dương Vương là cháu ba đời của vua Thần Nông, làm vua và đặt tên nước là Xích Quỷ vào khoảng năm 2879 (trước Công nguyên). Kinh Dương Vương lấy Nữ Thần Long sinh ra Lạc Long Quân. Lạc Long Quân kết duyên với Âu Cơ sinh ra bọc Rồng trăm trứng, nở trăm chàng trai, người con cả là Hùng Đoàn được cha truyền ngôi, phong là Hùng Quốc Vương, thành lập ra Nhà nước Văn Lang. Họ Hùng là cháu ba đời của Thủy Tổ Kinh Dương Vương (thuộc họ Hồng Bàng) truyền được 18 đời… Vì vậy mà ngày nay, người dân Á Lữ vẫn thường gọi Kinh Dương Vương là “ông nội” của Vua Hùng. Lăng Kinh Dương Vương hiện nằm ở trên bãi bồi cao, rộng thoáng, sát bờ nam Sông Đuống, có rừng cây cổ thụ bao quanh.
Nam giao học tổ Sĩ Nhiếp
Cách lăng Kinh Dương Vương không xa là đền thờ Sĩ Nhiếp ở thôn Tam Á, xã Gia Đông - “ông tổ” của nghề dạy học nước Nam. Bốn chữ là Nam Giao Học Tổ là danh hiệu mà vua các triều đại của nước ta ban cho Sĩ Nhiếp qua hàng chục đạo sắc phong. Giới học giả nước ta qua các thời kỳ đều công nhận Sĩ Nhiếp đã trực tiếp dạy dân ta chữ Hán, là người đặt nền móng cho đạo học của người dân nước Nam.
Tổ đình Phật giáo chùa Dâu
Chùa Dâu thuộc địa phận xã Thanh Khương, Thuận Thành được khởi dựng vào những năm đầu Công nguyên là trung tâm Phật giáo lớn, cổ xưa nhất của Việt Nam. Chùa Dâu và hệ thống các chùa thờ Tứ Pháp gắn với huyền tích Phật mẫu Man Nương là kết tinh của sự dung hội giữa Phật giáo Ấn Độ du nhập vào nước ta với tín ngưỡng bản địa của người Việt cổ, tạo nên một trung tâm tín ngưỡng tôn giáo mang đậm bản sắc dân tộc Việt Nam. Với những giá trị tiêu biểu và đặc sắc về lịch sử, văn hóa, kiến trúc, chùa Dâu được Nhà nước xếp hạng là di tích quốc gia đặc biệt vào năm 2013.
Ông tổ quân khí Cao Lỗ Vương
Tiếp tục xuôi theo triền đê hữu Đuống xuống Lục Đầu Giang sẽ đến lăng mộ và đền thờ Cao Lỗ Vương - người sáng chế ra nỏ thần Liên Châu và giúp vua An Dương Vương xây thành Cổ Loa. Ông được tôn thờ là ông Tổ của ngành quân khí Việt Nam.
Thần tích và sắc phong còn lưu lại ở làng Đại Than thuộc xã Cao Đức, huyện Gia Bình cho biết, Cao Lỗ là con ông Cao Thông và bà Đỗ Thị, quê ở làng Đại Than, Vũ Ninh xưa. Theo như truyền thuyết Mỵ Châu - Trọng Thủy thì Cao Lỗ vâng lệnh An Dương Vương chế tạo nỏ thần có lẫy nỏ làm từ vuốt thần của rùa vàng. Ngày nay, dưới ánh sáng khoa học, trong đó có những thành tựu của khảo cổ học, người ta đã giải mã được rất nhiều vấn đề và từng bước vén được bức màn huyền thoại về nỏ thần do Cao Lỗ sáng chế. Các nhà khoa học đương đại đã tìm ra những bằng chứng thuyết phục chứng tỏ nỏ thần Liên Châu không chỉ là huyền thoại mà có cơ sở từ thực tế.
Lý Thái Tổ-vị vua sáng lập triều Lý
Bắc Ninh tích tụ khí thiêng trời đất, hơn ngàn năm trước, Mẹ Ngà đã sinh ra người con trai tuấn kiệt Lý Công Uẩn làm rạng rỡ non sông đất nước, trở thành vị vua sáng lập vương triều Lý thịnh trị suốt 216 năm với những đóng góp to lớn trong công cuộc xây dựng, bảo vệ và phát triển nền văn minh Đại Việt. Chính người con vĩ đại của quê hương Bắc Ninh - Lý Thái Tổ với tầm nhìn thiên niên kỷ đã quyết định ban “Thiên đô chiếu”, dời Đô về thành Đại La, lập nên kinh đô Thăng Long-Hà Nội nghìn năm văn hiến.
Huyền Quang Lý Đạo Tái - Tam Tổ Trúc Lâm
Huyền Quang (tức Lý Đạo Tái 1254 - 1334) là người hương Vạn Tải, châu Nam Sách, lộ Lạng Giang xưa, nay thuộc xã Thái Bảo, huyện Gia Bình. Ông học giỏi, đỗ cả thi hương, thi hội. Năm 20 tuổi, ông đỗ Trạng nguyên khoa thi năm 1272 và làm quan trong triều đình, sau từ chức đi tu, theo Trần Nhân Tông lên Trúc Lâm, trở thành tổ thứ ba dòng thiền Trúc Lâm Yên Tử. Huyền Quang là một Thiền sư cũng là một nhà thơ lớn của Việt Nam với nhiều bài thơ còn được lưu lại.

Lễ rước nước từ Đền Cùng Giếng Ngọc về Đền Vua Bà -Thủy tổ Quan họ trong ngày hội.

Đức Vua Bà Thủy tổ Quan họ
Trong tiềm thức người dân Bắc Ninh-Kinh Bắc, cái tên làng Diềm - Viêm Xá (Hòa Long, thành phố Bắc Ninh) là đất tổ của nghề chơi Quan họ. Đây là nơi duy nhất trong 49 làng Quan họ gốc có đền thờ Đức Vua Bà - người khai sinh ra làn điệu Dân ca Quan họ vang danh thế giới. Ở làng Diềm ngày nay vẫn còn truyền tụng câu ca: “Thủy tổ Quan họ làng ta, những lời ca xướng Vua Bà sinh ra. Xưa nay nam nữ trẻ già, ai mà ca được ắt là hiển vinh”.
Những nguồn tư liệu hiện còn cho biết Đức Vua Bà chính là Nhữ nương Nam Hải Đại vương. Bà là Thần hoàng làng Viêm Xá, được tôn vinh là Vương mẫu. Tương truyền, Vua Bà là công chúa con Vua Hùng sau khi được trời giáng xuống ấp Viêm Trang đã lập ra làng xóm giữa vùng sông nước hoang vu, cây cối um tùm, rậm rạp, Bà cho khai phá đất hoang, dạy dân cách làm ruộng cấy lúa, trồng dâu nuôi tằm, trồng mía kéo mật… Bà còn sáng tác những bài ca, dạy mọi người ca theo lề lối. Những bài ca đó sau trở thành Quan họ.
Chính mạch nguồn truyền thống văn hóa đặc trưng, độc đáo ấy là niềm tự hào, nền tảng sức mạnh nội sinh để quê hương Bắc Ninh tự tin, bản lĩnh trong quá trình giao lưu, hội nhập quốc tế sâu rộng. Đó còn là tiềm năng dồi dào để phát triển kinh tế xã hội, tiếp tục xây dựng quê hương ngày một văn minh, hiện đại.