Tìm hiểu một số điển cố văn học trong lời ca quan họ

Dân ca Quan họ truyền thống không dùng nhạc đệm. Có người gọi là thể loại hát thơ, vì hầu hết nội dung các bài hát là những bài thơ và ca dao. Thơ ca của người xưa thường dùng nhiều điển cố.
Chúng ta gặp rất nhiều điển cố văn học, thi ca cổ trong các bài dân ca Quan họ. Bài: “Dưới giời mấy kẻ ra” có câu:
Trong sáu tỉnh người đà chưa tỏ
Ngoài năm thành chỉ có Bắc Ninh
Yêu nhau trở lại xuân đình
Nghề chơi quan họ có tinh mới tường. 
Hai chữ “xuân đình” ở trong bài ca này là nói tới cảnh trí vui vẻ của mùa xuân, nơi gặp gỡ của những đôi trai thanh, gái lịch. Thơ Lương Giản Văn Đế có câu: “Xuân đình lạc cảnh”  có dụng ý như vậy.  
Tiễn đưa một chén quan hà
Xuân đình thoắt đã dạo ra Cao đình
                                      (Nguyễn Du)
Cổ thi có câu “Cao đình tương biệt xứ”, Cao đình là một cái đình, một cái trạm để dừng chân ở tỉnh Triết Giang (Trung Quốc). Cao đình là nơi tiễn biệt, chia tay nhau. 
Bài “Kẻ Bắc người Nam” có câu: 
Bây giờ kẻ Bắc người Nam
Ngựa Hồ, chim Việt biết làm sao đây?
Thơ của người xưa: “Hồ mã tệ Bắc phong/ Việt điểu sào Nam chi” (ngựa Hồ hí theo gió Bắc/ Chim Việt làm tổ cành Nam). Đất Hồ ở phương Bắc lắm ngựa quý, nước Việt ở phương Nam có nhiều chim lạ, ngựa và chim đó bị đưa vào Trung Quốc vẫn nhớ nước cũ, ý nói lòng nhớ thương khi phải chia xa.  
Người nhìn kẻ lại trông theo
Ngựa Hồ chim Việt nhiều điều nhớ nhau”
                  (Nguyễn Huy Tự, Nguyễn Thiện)
Bài: “Duyên kim lá thắm chỉ hồng” có câu: 
Duyên kim lá thắm chỉ hồng
Thuyền quyên còn đợi anh hùng nên chăng
Trong Kinh Dịch có viết: “Không phải chỉ có những vật đồng loại mới có sự tương cảm, mà có cả những sự tương cảm đối với những vật khác như thạch hút kim, hổ phách hút hạt cải…” Duyên kim (cải) là ý nói vì tính tình hòa hợp mà tìm đến nhau, ý nói tình chồng vợ gắn bó. 
Kể từ kim cải duyên ưa
Dây leo cây bách mong chờ về sau
Ngoài từ kim cải ra, chúng ta còn gặp nhiều chữ kim gắn với một chữ khác nữa, như Kim ngư (cá vàng), Kim chi ngọc điệp (Cành vàng lá ngọc), Kim mã (ngựa vàng), Kim ô (quạ vàng), Kim thằng (dây bằng vàng), Kim phong (Gió vàng, gió mùa thu)… 
Bài : “Đôi bên bác mẹ sinh thành,” có câu:
Người đi đâu mà chẳng gieo cầu
Để tôi luống những chịu sầu chiêu đăm
Theo “Tam hợp bảo kiếm” Vua Hán Vũ Đế mỗi khi kén rể, thường cho công chúa ngồi trên lầu cao, nhìn xuống dưới sân, tìm chọn trong đám vương hầu, công tử thấy người nào vừa ý thì cầm quả cầu gieo xuống chỗ người ấy đứng
Ba chàng kinh sử dùi mài
Mặc ai kết chỉ, mặc ai gieo cầu.
                                      (Nữ tú tài)
Bài “Thiết tha” có câu: 
…Sợ sau mang tiếng ở đời
Không nghe thì nể lòng người xiết bao...!
Tôi chẳng dám tiếc công nào
Còn e lòng khách Động Đào sớm chăng...!
Nguyên là bên Trung Quốc, tại tỉnh Hồ Nam, trên ngọn núi ở phía tây nam huyện Đào Nguyên, dưới quả núi này có một cái động gọi là động Đào Nguyên. Tích này lấy trong bài Đào hoa nguyên ký, Đào Tiềm có kể rằng: “ Có một người đánh cá ở Vũ Lăng, bơi thuyền ngược dòng suối, thấy hai bên bờ suối mọc đầy hoa đào. Đi mãi sâu vào trong, người đó thấy một bản làng có dân cư ăn mặc theo trang phục đời Tần. Hỏi ra mới biết để tránh chế độ hà khắc của Tần Thủy Hoàng nên họ đến đó ở ẩn, sống ở đó rất tự do, sung túc và yên bình. Người đánh cá ra về kể lại chuyện đó với mọi người, về sau người đánh cá mấy lần muốn trở lại động Đào Nguyên nhưng không còn tìm được lối vào cửa động. Văn học cổ nhắc tới tới  động Đào Nguyên (gọi tắt là Động Đào) để nói đến nơi có cảnh đẹp, người đẹp và có cuộc sống yên bình như cõi tiên. 
Bài “Nhớ mãi khôn nguôi”, một bài trong hệ thống làn điệu giã bạn có lời ca thiết tha, đẹp đẽ,  có câu: Chợp mắt  thiu thiu,  hồn mai phảng phất, đứng bên bạn vàng…Chữ hồn mai các nghệ nhân xưa lấy từ sách: “Long thành lục” kể  chuyện Triệu Sư Hùng (người đời Tùy), một buổi chiều đi qua núi La Phù, vào một cái quán bên đường, được chủ quán là một người phụ nữ dọn rượu cho uống. Triệu say rượu nằm ngủ, sáng hôm sau tỉnh dậy thấy mình nằm ở dưới gốc một cây mai. Lúc tỉnh dậy mới biết việc mình vào quán được một người đẹp cho uống rượu chỉ là một giấc chiêm bao.
Mơ màng phách quế hồn mai
Đạm Tiên thoắt đã thấy người ngày xưa.
                                                         (Nguyễn Du)
Bài “Sầu đong càng lắc càng đầy” có những câu thơ sau:
Sầu đong càng lắc càng đầy
Ba thu dọn lại một ngày dài ghê
Mây Tần khóa kín song the
Bụi hồng liệu nẻo đi về chiêm bao
Ba thu: Trong Kinh Thi có câu: “Nhất nhật bất kiến như tam thu hề” (một ngày không được gặp mặt người yêu, thấy dài như ba thu). Sách Thi Sớ cho rằng: Mỗi mùa thu ba tháng, ba thu là chín tháng. Còn một cách hiểu khác là: Tháng chín là tháng thứ ba của mùa thu. Theo Bạch Đằng giang phú của Trương Hán Siêu có câu: “Thủy thiên nhất sắc, phong cảnh tam thu”, (nước trời một sắc, phong cảnh ba thu) - tức là cảnh tháng chín. 
Mây Tần: Là đám mây trên đỉnh núi Tần Lĩnh. Thơ Hàn Dũ, đời nhà Đường: “Vân hoành Tần Lĩnh gia hà tại”, (Mây che ngang núi Tần Lĩnh, quê nhà ở nơi nào?), nói tới lòng nhớ quê nhà.
Bụi hồng: Tiếng Hán có chữ hồng trần. bài phú của Ban Cố đời Hán có câu: “Hồng trần tú hợp” (Đám bụi hồng bốn bên hợp lại). Thơ của Trần Đoàn có câu: ‘Thập niên tung tích tẩu hồng trần” (Tung tích mười năm nay chạy vạy ở cõi hồng trần). Như vậy bụi hồng chỉ trốn trần gian, hay nơi phồn hoa đô hội.
Sự đời đã tắt lửa lòng
Còn chen vào chốn bụi hồng làm chi
                                         (Nguyễn Du)
Trong khuôn khổ bài viết này chúng tôi chỉ tìm hiểu một số điển cố văn học trong mấy bài hát dân ca Quan họ. Còn rất nhiều điển cố nữa chúng tôi xin được trình bày vào dịp khác. Ngày nay nhiều người không hiểu các điển cố này cho nên đã hát sai, làm cho mất đi vẻ đẹp vốn có của các bài hát. Chẳng hạn: Xuân đình thì hát thành Xuân tình; Duyên kim hát thành duyên kia; Gieo cầu hát thành giao cầu; Động Đào hát ra Đông Đào; Bụi hồng liệu nẻo lại hát thành bụi hồng lẽo đẽo…Đông ngâm thì hát thành đông âm… Qua đây hy vọng sẽ giúp các bạn trẻ đang học hát dân ca Quan họ nếu đã từng hát sai thì sẽ hát cho đúng bài bản vốn có của Quan họ./.