Tìm hiểu phong tục cúng thần hoàng và thờ thành hoàng

Tục thờ thành hoàng ở nước ta hiện nay có nguồn gốc Trung Quốc. Thành hoàng nguyên là vị thần thờ ở thành. Đây là vị thần thứ 7 trong 8 vị thần ghi ở sách Chu lễ. Thời Nam Bắc triều, tướng giữ thành Sính (nay thuộc tỉnh Hà Nam-Trung Quốc) là Mạc Dụng Nghiễm nhờ cầu khẩn thành hoàng  giúp đỡ mà qua cơn vây khốn, đánh thắng quân Nam Lương. Từ đó dân gian bắt đầu thờ thành hoàng.

Thời Đường, triều đình chính thức có điển lệ thờ thành hoàng. Đến thời Minh, vua Minh Thái Tổ bắt đầu phong cấp hiệu cho thành hoàng và quy định lễ nghi thờ cúng. Theo quan niệm của Đạo Giáo thì thành hoàng coi sóc linh hồn người chết, trị ác trừ hung, bảo vệ đất nước, giải trừ tai hoạ, bảo vệ mùa màng ngũ cốc... Do đó dân gian rất coi trọng thờ thành hoàng. Người Trung Quốc lấy ngày 18 tháng 5 là ngày lễ thành hoàng. Vào ngày này và tiết Thanh minh người ta tổ chức tế lễ và rước thành hoàng trọng thể quanh thành hoặc quanh làng, các gia đình có hương án và lễ nghi nghinh thần.

 Tục thờ thành hoàng ở nước ta có thể phổ biến từ thời Đường khi nước ta còn chịu ách thống trị của phong kiến Trung Quốc và được bổ sung điển chế nghi lễ thời thuộc Minh (1407-1427). Tuy nhiên phải đến thời Lê Trung hưng thì tục thờ thành hoàng ở nước ta mới thực sự đầy đủ điển chế riêng và có tính chất thuần Việt rõ ràng, thoát ly khỏi nguồn gốc thờ thành hoàng Trung Quốc. Mỗi khi đất nước nguy biến triều đình bao giờ cũng huy động lực lượng thần thánh cả nước linh ứng trợ giúp. Sau đó nhà vua ban sắc phong cho thần thánh cả nước. Đặc biệt phần lớn các bản thần phả cả nước được viết dưới thời vua Lê Chân Tông do Đông các đại học sĩ Nguyễn Bính soạn. Phần hành trạng thường phù hợp với sách Đại Việt sử ký toàn thư, mà sách này lại được bổ sung và khắc in vào thời ấy do Tham tụng Phạm Công Trứ trực tiếp đứng đầu công việc biên soạn và in ấn. Hình ảnh cây đa, bến nước, sân đình trở thành hồn cốt văn hoá làng Việt bắt đầu từ đó. Làng nào cũng thờ thành hoàng. Thành hoàng có thể là thiên thần, có thể là nhân thần và có thể đề nghị triều đình cho phép thay đổi. Thành hoàng có thể là một vị, nhưng cũng có thể là nhiều vị. Trong làng có những nhân vật có công với dân với nước được nhà vua phong thánh cho dân thờ thì gọi là á thánh và phối thờ ở đình cùng thành hoàng. Thành hoàng thờ chính ở nghè (hay còn gọi là miếu), á thánh thờ chính ở nhà thờ dòng họ hoặc dân lập đền thờ riêng. Đình là nơi thờ vọng. Đình và nghè xây theo cùng một kiểu, nhưng quy mô của nghè nhỏ hơn vì chỉ thuần tuý làm nơi thờ cúng, còn đình còn là nơi hội họp chung của cả làng. Xã lớn dân giàu làm đình rất to lớn nguy nga, cột to tới hai người ôm, chạm khắc trang trí tinh xảo. Xã tiểu dân mọn cũng phải cố làm đình bằng được, do đó chỉ nhìn ngôi đình làng cũng đã thấy uy thế của từng địa phương. Trong đình thì có các đồ thờ phụng sự thánh bằng gỗ, gốm, đá, nhưng tất cả đều được chạm khắc tinh xảo hoạc sơn son thếp vàng. Do là dân nông nghiệp nên ngày nhập tịch thường có lệ rước nước để làm lễ mộc dục và tưới cây tượng trưng. Năm nào nước lấy không được trong sạch thì là điềm năm ấy mất mùa. Trong những ngày vào đám bao giờ cũng có mục xướng ca, nhiều loại hình văn nghệ dân gian hình thành từ đó, như múa rồng, múa rối nước, hát văn...

Cúng thần hoàng thì chỉ ở phạm vi gia đình, và lại chỉ có ở các gia đình danh gia vọng tộc. Theo sách Việt Nam phong tục của Phan Kế Bính (Nhà xuất bản tổng hợp Đồng Tháp 1990) cho biết: Người làm quan tứ phẩm trở lên sẽ được vua ban sắc phong tặng cho cha mẹ, ông bà, cụ kị theo phẩm tước của mình. Nhất phẩm phong 3 đời, nhị phẩm phong 2 đời, tam tứ phẩm phong một đời. Dân làng phải rước sắc phong về nhà chủ, nhà chủ chọn ngày tốt làm lễ cáo gia tiên. Trước hết phải sao bản sắc phong ra tờ giấy vàng, sau khi cúng tế xong thì đốt bản sao, gọi là thần hoàng, còn bản chính giữ lại để thờ lâu dài. Tế lễ xong thì khoản đãi khách.

Tục cúng thần hoàng này là nhà nước khuyến khích phận làm con gắng luyện tài luyện đức thì tổ tiên cũng được vinh hiển. Đó là cách bồi dưỡng nhân tài, thu phục nhân tâm hiệu quả của thời phong kiến rất đáng được coi trọng kể cả ở thời nay. Các gia đình có được ân điển này cũng lấy làm tự hào, thường ghi chép lại tỉ mỉ trong gia phả. Sách Bắc Ninh địa dư chí của cụ đốc học Đỗ Trọng Vĩ ( thế kỷ 19) khi viết về các nhân vật tài đức cũng thường ghi tiên tổ họ được vua phong tặng phẩm tước hoặc mỹ tự gì. Còn đọc gia phả của họ Trần ở Bảo Triện, họ Lê Doãn ở Đại Mão chẳng hạn đều thấy có ghi chép các cụ đời trước nhân vật đỗ đạt được phong tặng dù các vị ấy chỉ làm ruộng thuần tuý thôi. Nếu không hiểu tục cúng thần hoàng sẽ khó hiểu, cứ tưởng các cụ ấy cũng làm quan, cũng đỗ đạt.

Ngày nay tục cúng thần hoàng không còn vì nhà nước ta không phong tặng như vậy nữa, nhưng tục thờ thành hoàng thì vẫn được duy trì, coi đó là bản sắc văn hoá riêng thời hội nhập và là cách giáo dục truyền thống văn hoá tốt cho thế hệ trẻ.

Phạm Thuận Thành