Tôi trở về tìm lại một hồn quê

Bắc Ninh, miền quê ấy, tôi từng gắn bó ba mươi năm, chia sẻ bao nỗi vui, buồn. Bây giờ nhớ lại, lòng tôi vẫn nặng trĩu yêu thương. Xin bạn hãy trở lại cùng tôi chuyện cũ hơn hai mươi năm trước để trân trọng, giữ gìn những niềm vui ta có hôm nay.

Nghệ sỹ Ưu tú Xuân Mùi kể cho tôi hay: Những năm tám mươi, đầu những năm chín mươi của thế kỉ trước, đoàn dân ca Quan họ Hà Bắc cũng long đong, lận đận lắm. Để giới thiệu làn điệu dân ca đặc sắc của quê hương, đoàn đã từng Nam tiến, vào mãi đất Nam bộ, thành phố Hồ Chí Minh để tổ chức biểu diễn. Nhưng khi đoàn đến liên hệ để biểu diễn thì người ta hỏi đoàn diễn “tuồng” gì? Được trả lời các diễn viên trong đoàn chỉ hát dân ca thôi, thì họ từ chối không đồng ý cho diễn. Muốn quảng bá dân ca Quan họ, muốn “xóa đói, giảm nghèo” cho các nghệ sỹ nhưng buổi đầu cũng thật khó khăn. Buồn thế đấy!

Từ chuyện đoàn Quan họ, tôi liên tưởng đến sự tối tăm, khổ ải của thị xã Bắc Ninh cũng trong khoảng thời gian đó. Hồi ấy thị xã Bắc Ninh như một cái làng to, thiếu điện, không nước sạch. Cả thị xã chỉ đông đúc ở mấy dãy phố quanh chợ Nhớn. Đi xa một chút đã là nông thôn. Người ta vẫn ngại khi đi xuống Quế Võ khi phải đạp xe qua Vai Cày, Cống Muối vì nghe đồn vẫn có kẻ cướp đường, mấy con đường lớn đẹp đẽ bây giờ như Lê Văn Thịnh, Đấu Mã ngày ấy chỉ là con đường mòn hẹp hai bên bờ cỏ cho người đi bộ hoặc đi xe đạp. Nơi vui chơi giải trí duy nhất của thị xã là bãi chiếu phim Cầu Gỗ. Người ta nói không ngoa rằng, thị xã Bắc Ninh là thị xã không ánh điện, thị xã bị lãng quên.

Thời ấy, ai cũng khổ. Người dân thì sống bằng nghề buôn bán vặt, người nông dân thì tìm vài đồng tiền còm từ những thóc, mớ rau, còn công chức sau giờ làm lại vội vàng buộc hai thùng gánh nước lên xe đạp, đạp lên Đại Lâm mua bã sắn về chăn lợn... Còn nền kinh tế công nghiệp chỉ loáng thoáng với nhà máy kính Đáp Cầu và nhà máy thuốc lá Bắc Sơn… Cuộc sống người Bắc Ninh cứ chầm chậm trôi đi, tạo ra một tính cách thư thái, lặng lẽ như dòng sông Cầu lơ thơ nước chảy, như cái dáng đủng đỉnh của “anh hai Quan họ”.

Tất cả những tối tăm khổ sở ấy đã qua rồi. Chưa đến hai mươi năm mà ai có dịp quay lại Bắc Ninh không thể nhận ra: Những con đường, những phố phường và cả bộ mặt rạng ngời của người Bắc Ninh hôm nay. Những phố phường sầm uất, những con đường rộng dài, sạch sẽ mọc lên từ những ruộng rau muống của các làng Niềm, Đọ Xá, Y Na, Thanh Phương, Đại Phúc. Nhiều người bạn của tôi ở Hà Nội, ở các tỉnh trong Nam, ngoài Bắc khi đến Bắc Ninh, tôi đã tự hào dẫn họ đi thăm phố phường Bắc Ninh. Họ trầm trồ ngạc nhiên vì một quy hoạch khá bài bản, hợp lí, đậm chất văn hóa của đô thị Bắc Ninh. Đi đâu, nếu có dịp tôi cũng chia sẻ niềm tự hào với bạn bè vì Bắc Ninh giờ đây được xếp hạng thu nhập bình quân đứng hàng cao của cả nước. Bắc Ninh cũng được xếp vào tốp những tỉnh giàu.

Người dân Bắc Ninh giờ đây không thể đủng đỉnh được nữa rồi. Nhịp sống công nghiệp đòi hỏi mọi người phải nhanh hơn, đạt hiệu quả cao hơn trong mọi hoạt động kinh tế xã hội. Bắc Ninh đang đứng ngay ngưỡng cửa của một địa phương công nghiệp hóa, hiện đại hóa rồi. Thật vui khi các anh hai, chị ba Quan họ cũng vội vã tất bật đến các khu công nghiệp, các công ty, không còn đủng đỉnh như ngày xưa được nữa.

Nhöng toâi vẫn muốn sống với một Bắc Ninh mang tính bền vững ít biến đổi theo thời gian. Đó là một Bắc Ninh đậm đà chất thanh lịch, nghĩa tình một truyền thống từ ngàn xưa ở mảnh đất này. Cũng kì lạ thật! Chẳng có một vùng quê nào mà hàng năm có đến hơn tám trăm lễ hội, với hơn một ngàn năm trăm di tích văn hóa, lịch sử. Có thể nói mỗi bước chân ta đi, mỗi làng quê ta đến trên mảnh đất này ta đều tràn trề cảm xúc trước cuộc sống và con người. Phải chăng lễ hội, đời sống tâm linh và cả lề lối Quan họ đã tạo nên tính cách văn hóa của người dân quê xứ này. “Anh đi khắp bốn phương giời - Chẳng đâu thanh lịch bằng người ở đây”.

Ngày xuân, tôi đến thăm các làng Quan họ cổ, ở đâu tôi cũng được đón tiếp niềm nở. Tôi ngạc nhiên khi nghe từ miệng những cụ ông, cụ bà một lời xưng “em”, hai lời xưng “em” với khách thập phương khi họ đến chơi nhà. Sau tôi mới hiểu đó đâu chỉ là một cách xưng hô khách sáo mà đó là một cách nói, một cách sống nhún nhường, khiêm tốn của những con người ở một vùng dân ca mang trong tâm hồn chất nghệ sỹ, biết tôn trọng bạn, quí mến bạn. Nếu có dịp bạn thử đi sâu tìm hiểu những lời ca Quan họ bạn mới thực sự ngạc nhiên. Những lời ca ấy là những tiếng lòng của người Quan họ đấy! Dưới góc độ văn học thì nó cũng đẫm chất văn chương. Những con người sáng tác ra những lời ca, hay nói đúng hơn những bài thơ mượt mà, trữ tình ấy chẳng ai khác là người bình dân, mà ngày xưa họ làm gì được học nhiều, thậm chí mù chữ. Vậy mà: “Anh về em có dặn rằng - Nơi hơn anh kết, nơi bằng đợi em”. Chỉ là bằng thôi, không phải  kém đâu.

Có lần tôi hỏi nhạc sỹ Hồng Thao: “Bác ơi,  các lời hát Quan họ tập trung chủ yếu vào đề tài tình yêu trai gái, nhưng các liền anh, liền chị các làng Quan họ kết chạ với nhau không được phép lấy nhau, thế chẳng phải tiếng hát của họ là nói dối lòng mình hay sao?”. “Không! Họ không nói dối lòng mình đâu. Nếu nói dối lòng mình thì sao có được lời hát đằm thắm, thiết tha, sâu nặng đến như vậy. Yêu thật đấy, yêu đến cháy lòng, nhưng vì tôn trọng bạn mà không bước qua khỏi lĩnh vực tình yêu mà thôi...”.

Cũng hiếm có một vùng quê mà đi đến làng xã nào bạn cũng có thể bắt gặp những công trình văn hóa, lịch sử, cũng có những con người làm rạng danh cho đất nước và quê hương. Tôi tự hào vì Bắc Ninh có số Trạng nguyên, Tiến sỹ qua các triều đại chiếm một phần tư số người đỗ đạt trong cả nước. Tôi vẫn thầm ước mong sao giữa bao biến thiên của không gian, thời gian, đất Bắc Ninh, người Quan họ vẫn giữ được chất thanh lịch, đằm thắm một truyền thống đã có tự ngàn xưa. Đó chính là hồn cốt mà bao nhiêu thế hệ người Bắc Ninh đã giữ gìn, bảo vệ và làm cho nó thăng hoa. Tôi mong rằng  bản sắc ấy, hồn cốt ấy có sức sống bền lâu, để lưu truyền mãi mãi cho bao thế hệ mai sau.

Ba mươi năm rồi, tôi đã coi vùng quê ấy như quê hương của mình. Cũng đúng thôi vì nơi ấy tôi có một mái nhà thân yêu mà các con tôi đã sống những ngày thơ bé. Giờ đây do cuộc sống tôi phải xa Bắc Ninh. Con người ta thường thế, ở gần cảm thấy bình thường nhưng lúc chia xa thì nhớ, thì cảm thấy yêu thương hơn. Xin được nhắc lại hai câu thơ của Chế Lan Viên làm lời kết của bài viết này: “Khi ta ở chỉ là nơi đất ở - Khi ta đi đất đã hóa tâm hoàn”.

Hà Nội - 11-2015