Trăn trở với ca trù Thanh Tương

Thôn Thanh Tương (Thanh Khương, Thuận Thành) hiện nay chỉ là làng quê thuần nông, nhưng người dân nơi đây luôn tự hào là đất tổ ca trù.

Theo truyền thuyết, thôn Thanh Tương nằm ở ngay cửa bắc thành Luy Lâu xưa. Ngay từ thời Hán dân làng đã có nghề ca hát phục vụ quan lại cai trị đóng ở trong thành. Năm 40 Hai Bà Trưng kéo quân về hạ thành, ca nương Biểu Phật Nương người Thanh Tương đã làm nội ứng mở cổng thành cho quân Hai Bà kéo vào như thác lũ khiến thái thú Tô Định phải hoảng hồn xé rào lên thuyền con chạy trốn. Biểu Phật Nương trở thành nữ tướng tuỳ tùng của Hai Bà. Sau khi khởi nghĩa Hai Bà Trưng thất bại, dân Thanh Tương đã lập đền thờ tưởng nhớ nữ tướng Biểu Phật Nương.

Người có công truyền dạy và hồi sinh làng nghề ca trù Thanh Tương vào thời Lê là vợ chồng ca nương Nguyễn Thị Hoa, thuộc họ Nguyễn Trọng của làng. Hiện vợ chồng ca nương Nguyễn Thị Hoa được coi là tổ nghề và có tượng thờ tại dòng họ, do ông Nguyễn Trọng Năng, 65 tuổi, trông nom. Ông Năng cho biết, trước đây họ có nhà thờ tổ nghề riêng, sau bị bom Pháp tàn phá, gia đình không có khả năng làm lại nhà thờ nên tượng tổ nghề được thờ chung với ban thờ gia tiên. Hai pho tượng gỗ sơn son thếp vàng khổ nhỏ, cao chừng 20 cm, không khắc chữ nên không biết chính xác niên đại, chỉ biết đã truyền được gần 10 đời. Cụ Nguyễn Thị Tý, 86 tuổi, mẹ ông Năng vốn quê ở Văn Lâm, Hưng Yên, khi về làm vợ cụ Nghiễn cũng được dạy nghề hát, nhưng vì sinh con nhỏ nên chưa được đi hát bao giờ. Cụ cho biết, hồi đó cả nhà cùng làm nghề, vui lắm, kiếm tiền cũng khá lắm.

Người giỏi nghề còn lại cuối cùng của làng Thanh Tương là cụ Nguyễn Thị Thiệp, 82 tuổi. Cụ Thiệp kể đã được học đàn hát từ nhỏ, thuộc hết các lề lối và 36 giọng ca trù. Hồi trẻ cụ theo gia đình đi phục vụ hát cửa đình, hát đám cưới, hát khao vọng khắp vùng. Sau đó theo vợ chồng anh chị là tay đàn Nguyễn Hồng Thái và ca nương Nguyễn Thị Vóc ra Khâm Thiên, Hà Nội mở nhà tơ. Riêng làng Thanh Tương có đến 40 ca nương và hàng trăm tay đàn tay trống kiếm ăn ở phố cô đầu này. Theo cụ, cô đầu là một cách gọi chệch của ả đầu, tức ả đào, nay gọi là ca nương. Dân gian còn gọi miệt thị là con hát. Vì ả đào trẻ đẹp xinh tươi, giọng ca ngọt ngào thường làm mê mẩn những quan viên sành điệu. Ngay gia đình cụ Thiệp cũng có người từng lấy chồng là quan huyện quan phủ. Sau Cách mạng tháng Tám, ông trùm Hồng Thái mất sớm, rồi kháng chiến bùng nổ, gia đình thôi làm nghề ca hát ở Khâm Thiên về quê làm ruộng. Loạn lạc làm tan nát làng nghề. Cô đào Nguyễn Thị Thiệp đi lấy chồng. Chị dâu đi bước nữa. Không còn nơi ca hát. Mãi gần đây ca trù mới lại được quan tâm. Ca nương Nguyễn Thị Vóc và Nguyễn Thị Thiệp cùng tay đàn Nguyễn Văn Đức được ngành Văn hoá mời đi hội diễn cấp tỉnh, cấp trung ương. Hoá ra tay đàn giọng hát làng nghề quả bất hư truyền, đi “đánh đấm” cấp trung ương vẫn vượt trội các làng nghề tỉnh khác. Nhưng sau đó không được chú ý khôi phục làng nghề nên nghề chưa kịp truyền hết ngón tay đàn Nguyễn Văn Đức và ca nương Nguyễn Thị Vóc đã tạ thế, chỉ còn ca nương Nguyễn Thị Thiệp vẫn say hát nhưng không có tay đàn tay trống đủ bộ để hát.

 Anh Nguyễn Hồng Thích, cháu nội ông trùm Hồng Thái cũng là một người khá sành về lề lối hát ca trù. Anh cho rằng ca trù tuy đã được thế giới quan tâm nhưng khôi phục còn khó lắm. Khó trước hết là kinh phí. Không có tiền đầu tư truyền dạy nghề thì không thu hút được người theo học. Làng Thanh Tương hiện có tổ ca trù do chi hội Người cao tuổi đứng ra tổ chức. Cụ Thiệp dạy nghề không công mấy năm ròng vẫn chưa ra tấm ra miếng gì. Người hát người đàn chưa đáp ứng được yêu cầu.  Cũng may có tay đàn Nguyễn Trọng Lộ và tay trống Nguyễn Trọng Thỉnh bên làng Thanh Hoài trước có người theo nghề bên Thanh Tương còn giữ được ít nhiều lề lối đủ hợp thành bộ đi hát.

Ngoài lý do kinh tế còn yếu tố mặc cảm tâm lý về nghề ca trù chưa được tôn trọng đúng mức. Theo cụ Thiệp còn có cái khó nữa là chất giọng. Đặc thù ca hát là cần chất giọng. Nắm được lề lối hát nhưng chất giọng kém cũng không sử dụng được. Tuy nhiên, nếu tổ chức học hát quy mô thì vẫn chọn được nhiều người có giọng hát khá đủ phục vụ quan viên. Mặt khác, trước mắt do còn chưa có phong trào thì nên tuyển người yêu ca trù ở cả nơi khác. Lớp học cụ truyền nghề suốt mấy năm ở nhà ông Trần Văn Cầu đã có ai đủ khả năng đi hát được đâu. Trong khi các học trò mới là cô Trần Thị Kim Tuyến và cháu Nguyễn Thanh Tân (15 tuổi), vốn đều đã biết hát chèo nên học hát khá nhanh, sau một thời gian ngắn đã hát được vài giọng. Mới đây ba thầy trò tham gia Liên hoan ca trù toàn quốc vào đầu tháng 10 nhân sự kiện ca trù được thế giới công nhận là di sản phi vật thể thế giới thì cả ba đều được huy chương, thầy màu vàng, trò màu bạc. Được biết cô Trần Thị Kim Tuyến vốn là con nhà nòi hát chèo ở làng Khám, từng đoạt Huy chương Vàng toàn quốc. Cháu Nguyễn Thanh Tân ở làng Văn Quan từng theo chị là diễn viên Đoàn Chèo Thái Bình đi biểu diễn nên chất chèo đã có sẵn trong người.

Như vậy, ca trù Thanh Tương hiện đã có tướng, có quân đủ bộ đi hát, nhưng tướng đã ngoài bát tuần, quân thì còn non yếu, nếu không mau tổ chức truyền dạy thì làng ca trù danh tiếng Thanh Tương sẽ mất hẳn. Nhưng truyền dạy lại vấp bao nhiêu vật cản liệu một địa phương có đủ khả năng vượt qua không. Ca trù Thanh Tương có phát triển tiếp nối bền vững hay không vẫn là trăn trở…

Phạm Thuận Thành