Trí tuệ mẫn tiệp của nhà giáo trăm tuổi

Trong quá trình tìm kiếm tư liệu chuẩn bị “mừng thọ” Trường THPT Hàn Thuyên, tiền thân là trường Thành Chung Bắc Ninh tròn 1 thế kỷ vào năm 2025, trung tuần tháng 12, tôi và Hiệu trưởng Đặng Thị Bích Vân đã gặp lại nhà giáo Vũ Thị Vinh Hương, hiện ở cùng vợ chồng con trai là Đại tá Nguyễn Tân tại Hà Nội.
Cả tôi và nhà giáo Bích Vân đều vô cùng kinh ngạc trước trí tuệ mẫn tiệp của phu nhân cố Trung tướng, Phó Giáo sư Văn Cương (tên thật là Nguyễn Dương), nguyên Hiệu trưởng Trường Sỹ quan Chính trị. Bà xởi lởi ra tận cổng chào đón chúng tôi, đúng với tình cảm của những người thân lâu ngày gặp lại. Tôi hỏi: “Bà còn nhớ con không ạ?”. Bà lườm yêu: “Nhà báo Thanh Tú, gốc Thị Cầu đúng không?”. Vừa nghe thế, theo phản xạ, nhà giáo Bích Vân ôm chầm lấy bà, không hiểu tại sao cựu Hiệu trưởng trường Hàn Thuyên (từ 1969 đến 1976) lại có trí nhớ tuyệt vời đến như vậy!
Nhớ lại một tối mùa đông năm 2014, tôi có cuộc trò chuyện khá lâu với phu nhân Trung tướng Văn Cương trong ngôi nhà cấp 4 đơn sơ do các cụ để lại tại phường Thị Cầu, thành phố Bắc Ninh, năm ấy bà đã 87 tuổi. Bài viết sau đó tựa đề “Nhà giáo Vũ Thị Vinh Hương và những lần gặp Bác” vinh dự được trao giải B - Giải báo chí Học tập và làm theo tấm gương đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh.
Sở dĩ tôi biết nhiều chuyện về gia đình Trung tướng Văn Cương một phần nhờ cuộc phỏng vấn nhà văn Đỗ Chu dịp ông được Nhà nước trao tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học năm 2012. Nhà văn trải lòng: “Ðời tôi may mắn được học những thầy cô tuyệt vời ở trường Hàn Thuyên danh tiếng, họ sang trọng, lịch lãm và chuẩn mực, tiêu biểu là các cô Vũ Thị Vinh Hương, cô Nghiêm Chưởng Châu, cô Mận… Có thể nói, trường Hàn Thuyên những năm ấy là một vẻ đẹp tuyệt vời của miền đất này bởi nó mang dáng dấp của nghìn năm văn hóa Kinh Bắc…”.
Trong ngôi nhà ấm cúng của Đại tá Nguyễn Tân ở đường Hoàng Quốc Việt (Hà Nội), cả tôi và Hiệu trưởng Bích Vân đi từ bất ngờ này đến bất ngờ khác trước trí nhớ tuyệt vời của cựu nữ sinh duyên dáng trường Thành Chung Bắc Ninh.

Nhà giáo Vũ Thị Vinh Hương kể, bà học trường Thành Chung Bắc Ninh khóa 1940-1944, thời ấy trường có 4 lớp, mỗi lớp 45 học sinh đến từ nhiều tỉnh lân cận. Lớp trưởng là Lương Cao Khoát, lớp phó là Vũ Năng Định. Lớp có 40 nam và 5 nữ, 5 nữ là Lân, Minh, Chính, Hương, Vinh Hương. Khóa 1940-1944, trường Thành Chung Bắc Ninh có 2 Hiệu trưởng người Pháp là thầy Mongenel và thầy Cagenane. Bà giải thích, vì tư tưởng phong kiến vẫn tồn tại nên mỗi lớp được tuyển tới 40 nam nhưng chỉ có 5 nữ. Bà biết rất biết ơn thầy Hoàng Ngọc Phách, người luôn bảo vệ quan điểm nữ cũng cần được học tập nâng cao trình độ. Thầy Phách là nhà văn, giáo viên trường Thành Chung Bắc Ninh và là Hiệu trưởng đầu tiên khi trường chính thức mang tên danh nhân văn hóa Hàn Thuyên năm 1946.
Những chuyện tít tắp từ 80 năm trước mà nhà giáo Vũ Thị Vinh Hương kể lại vẫn tươi rói như mới hôm qua. Đầu năm 1946, bà là giáo sinh khóa sư phạm đầu tiên của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, do Bộ Giáo dục mở cấp tốc đào tạo 84 giáo viên tiểu học cơ bản (từ tháng 10-1945 đến tháng 2-1946). Lớp học đặt nhờ trường kỹ nghệ thực hành phố Careau, nay phố Lý Thường Kiệt (Hà Nội).
Tại lễ bế giảng, lớp học vinh dự được đón Bác Hồ đến dự động viên, Vũ Thị Vinh Hương vinh dự là 1 trong 8 giáo sinh được đứng hàng danh dự đón Bác, mỗi người cầm một bó hoa và một lá quốc kỳ. Bà nhớ lại: “Hẹn 8 giờ nhưng Bác đến trước 5 phút. Người mặc bộ kaki đã bạc màu, đôi giày cũng không còn mới, vầng trán cao rộng, chòm râu thưa lất phất, bước đi nhanh nhẹn nhưng dáng dấp ung dung. Ấn tượng đầu tiên và cũng là hình ảnh sống mãi trong ký ức tôi chính là đôi mắt của Người: đôi mắt thật kỳ lạ, vừa nghiêm trang, vừa hiền dịu. Ðôi mắt đầy sức truyền cảm ấy chỉ cần dừng lại ở ai vài giây là đủ gây niềm tin cậy với người ấy”.
Vì đứng ở hàng danh dự nên Vũ Thị Vinh Hương được ngắm Người rõ nhất và cũng được Người dừng mắt nhìn thân thiện, tuy chỉ là thoảng qua. Đôi mắt của Người kỳ lạ lắm, đôi mắt ấy không giản đơn là màu sắc, đường nét, mà còn là âm thanh, là tiếng gọi, là cái lung linh xao động của một tâm hồn vĩ nhân!
 Bác Hồ bước lên diễn đàn, khoan thai, với chất giọng thân mật trầm ấm, Người nói: Các cô, các chú là những giáo viên khóa đầu tiên được đào tạo dưới chế độ mới, là những chiến sỹ giáo dục đầu tiên của nước cộng hòa non trẻ. Nước ta còn nghèo, dân ta còn nhiều người mù chữ. Phải biết tạm bằng lòng với điều kiện thiếu thốn hiện tại, rồi từng bước cải thiện dần. Trước mắt, lâu dài và mãi mãi, khi nào cũng phải coi giáo dục là sự nghiệp hàng đầu… Người còn tiên đoán, Pháp sẽ xâm lược ta lần nữa, vì vậy các cô chú phải “no bụng sáng dạ” mới đuổi được Tây.
Tháng 7-1949, giặc chiếm Bắc phần Bắc Ninh, mất đất, mất trường, một số giáo viên trẻ tạm chuyển ngành. Vũ Thị Vinh Hương được tiếp nhận lên An toàn khu ở Việt Bắc. Những năm ở Việt Bắc, bà lại có diễm phúc 4 lần gặp Bác và thấm thía cái kỳ vĩ lạ lùng của một vĩ nhân từ y phục dáng đi, ánh mắt, nụ cười, giọng nói xiết bao thâm thúy mà nhân hậu. Những kỷ niệm ấy đã đi theo bà suốt cuộc đời.
Chúng tôi trong hành trình kiếm tìm tư liệu cho ngôi trường trăm tuổi - Trường THPT Hàn Thuyên, nhà giáo Vũ Thị Vinh Hương chính là nhân chứng quan trọng và tuyệt vời nhất của ngôi trường danh tiếng nhất tỉnh Bắc Ninh.
Lúc chia tay, nhà giáo Vũ Vinh Hương lại nhiệt tình chống gậy đưa chúng tôi ra tận cổng. Hiệu trưởng Đặng Thị Bích Vân chúc bà mạnh khỏe để sang năm 2025 về trường dự lễ kỷ niệm 100 năm thành lập. Vẫn giọng hóm hỉnh cố hữu, cựu Hiệu trưởng trường Hàn Thuyên cười móm mém: “Phải về chứ, về để được trẻ lại, được sống lại một thời sôi nổi trên quê hương Bắc Ninh - Kinh Bắc thân yêu…”.