Tục thi bánh ở làng Yên Vĩ

Hàng năm mỗi độ Tết đến Xuân về, người dân làng Yên Vĩ, xã Hòa Tiến, huyện Yên Phong lại nô nức chuẩn bị cho ngày lệ khai xuân cầu mùa hay còn gọi là động thổ. Địa điểm tổ chức ngày lệ tại đình làng nơi thờ thánh Cao Sơn đại vương. Trong ngày lệ có nhiều nghi lễ như rước nước, kéo dây lấy lửa, chạy tìm be nhưng một tục được người dân vô cùng quan tâm chính là tục thi bánh.

Ông Tô Đinh 86 tuổi người địa phương cho biết: Lệ khai xuân cầu mùa hay còn gọi là tục động thổ làng Yên Vĩ có lịch sử từ lâu đời với mong muốn một năm mùa màng bội thu. Khi hội làng năm trước kết thúc, tám giáp của làng Yên Vĩ chọn ra mỗi giáp một ông đám là người đại diện cho giáp tham gia Ban khánh của lễ hội năm sau. Tiêu chí để trở thành ông đám phải là những người đàn ông trên 50 tuổi, là người đức hạnh, không tang trở và có cả con trai và con gái. Các gia đình được giao một số ruộng để cấy cày, lấy sản vật làm đồ tế lễ phục vụ lễ hội năm sau.

Hội cầu mùa làng Yên Vĩ được tổ chức vào ngày mùng bốn tháng Giêng hàng năm. Tại gia đình ông đám, ngay từ mùng 2 Tết đã tiến hành làm bánh. Đó là các loại bánh chưng và bánh dày. Trước khi làm bánh, gia chủ phải mang lễ gồm trầu cau, rượu ra đình trình Thánh, thông báo việc được giáp cử làm bánh. Sau đó gia chủ mới được tiến hành làm bánh.

Bánh chưng nhất thiết phải do ông chủ nhà gói. Mỗi giáp chỉ gói 3 chiếc bánh chưng. Bánh chưng được làm từ gạo nếp cái hoa vàng được chọn lựa kỹ càng, nhân từ đậu xanh và thịt lợn vai. Nguyên liệu làm bánh do những cô gái, chàng trai chưa lập gia đình chuẩn bị. Điểm khác của bánh chưng làng Yên Vỹ là hình dáng của bánh không phải là vuông mà là hình trụ tròn (như bánh tét ở miền Nam), bánh có kích thước rất lớn đường kính khoảng 30cm, cao 50cm, tổng trọng lượng của bánh từ 4 đến 5 kg. Bánh được bao bọc bởi một lớp lá dong dày. Bánh được luộc rất kỳ công phải mất thời gian tới một ngày.

Cùng với bánh chưng các gia đình còn làm dày. Mỗi gia đình làm ba chiếc bánh dầy. Bánh được làm từ gạo nếp ngon đem đãi sạch và đồ kỹ. Có nhà còn tiến hành đồ hai lần sao cho xôi thật dẻo. Sau đó, xôi được cho vào cối giã tới khi có được một khối nếp dẻo quánh. Tiếp đó chủ nhà tiến hành nặn bánh. Kích thước của bánh cũng rất lớn, đường kính 30cm, chiều cao 7 đến 10 cm.

Ngoài bánh chưng và bánh dày, các gia đình trong giáp còn tiến hành đồ xôi trắng. Xôi được đồ với số lượng rất lớn. Có năm có gia đình đồ lên tới hàng tạ gạo, vì số lượng nhiều cũng là tiêu chuẩn để giành được thắng lợi trong cuộc thi. Ngoài ra, các gia đình còn chuẩn bị 100 quả trứng vịt  để làm lễ dâng Thánh.

Sáng ngày mùng 4 làng tiến hành thi bánh. Đến giờ quy định, các trai đinh của giáp đem kiệu tới rước bánh và đồ tế lễ. Đồ tế lễ được đặt lên kiệu, phủ vải đỏ rước ra đình. Tại sân đình, Ban khánh tiết sắp tám dãy bàn để cho hàng giáp để lễ vật. Tiêu chuẩn đánh giá mỗi sản phẩm khác nhau, bánh chưng phải đảm bảo không rách lá, khi bóc bánh phải có màu đỏ, hình thức đẹp... Bánh dày không được lại gạo và xôi nếp phải là trắng, dẻo, không được lẫn gạo tẻ. Ban khánh tiết dựa vào tiêu chí đánh giá giáp nào đạt được tiêu chí thì giành được phần thắng, giáp nào chiến thắng sẽ đem lại may mắn, hạnh phúc cho toàn bộ nhân dân trong giáp.

Hiện nay, tục thi bánh không còn được làng Yên Vĩ tổ chức nhưng tới ngày lệ nhân dân vẫn làm bánh dâng lên thánh. Tục thi bánh trong hội cầu mùa làng Yên Vĩ là một tục lệ độc đáo phản ánh đời sống tín ngưỡng của cư dân nông nghiệp với ước vọng mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu. Mọi hoạt động sản xuất chỉ được thực hiện khi dân làng tổ chức xong ngày lệ. Với những giá trị tiêu biểu của ngày lệ Khai xuân, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tiến hành lập hồ sơ đề nghị Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch ghi danh là di sản văn hóa Quốc gia.