Văn hóa mời trầu, nét đẹp của người Quan họ

Người xưa có câu “Miếng trầu là đầu câu chuyện”. Tục ăn trầu của người Việt là một nét đẹp văn hóa truyền thống. Miếng trầu còn là nơi gửi gắm những tâm tình, là nhịp cầu mà qua đó thể hiện bàn tay khéo léo của người phụ nữ.

Mời trầu - nét đẹp của người Quan họ.

Tiếp nhận ý nghĩa quan trọng của “miếng trầu” trong đời sống của người Việt, trên mọi lĩnh vực sinh hoạt của người Quan họ đều gắn liền với “miếng trầu” và trở thành một nghệ thuật giao tiếp đặc biệt của người Quan họ. Thực ra, hầu hết các loại hình sinh hoạt dân ca khác cũng có việc mời trầu trước khi bước vào cuộc ca hát. Ví dụ như trong hát trống quân, người ta cũng mời trầu rất thiết tha:

“Trầu này trầu tính trầu tình
Trầu loan, trầu phượng, trầu mình trầu ta
Trầu này têm tối hôm qua
Giấu thày, giấu mẹ đem ra mời chàng”
Nhưng việc mời trầu một cách thường xuyên trên mọi lĩnh vực sinh hoạt chỉ có trong văn hóa Quan họ: Quan họ nam đi tìm Quan họ nữ trong ngày hội xuân để xin kết bạn, việc đầu tiên là mời Quan họ nữ xơi khẩu trầu, sau rồi mới ca với nhau, ướm thử nhời xin được nên bạn nên tình. Được Quan họ nữ đồng ý, Quan họ nam lại sắm cơi trầu, tuần nhang sang làm lễ đình làng Quan họ nữ cầu khẩn thành hoàng cho phép và chứng giám cho đôi bên thành bạn của nhau. Tiếp đó, Quan họ nữ sang làng bạn đáp lễ, Quan họ nam cũng phải chuẩn bị cơi trầu, tuần nhang làm lễ ở đình. (Việc têm trầu Quan họ nam đều nhờ các liền chị trong làng giúp đỡ). Trong các cuộc gặp mặt, mỗi canh hát, Quan họ chủ đều mời trầu khách... Vì thế trong trang phục của các liền chị bao giờ cũng phải có bộ xà tích, vừa là để trang trí cho đẹp vừa là để treo ống vôi dùng cho việc ăn trầu.
Việc mời trầu của người Quan họ rất lịch thiệp, tao nhã, trân trọng với thái độ cung kính bạn của người Quan họ. Kế thừa nét đẹp văn hóa truyền thống mời trầu của dân tộc Việt nhưng việc mời trầu, nhận trầu được người Quan họ nâng lên trở thành một nghệ thuật đặc biệt. Những lời mời, lời đáp nhận vừa rất mực nhiệt thành, rất mực văn chương, không khách sáo, bảo đảm chất chân thực, xin trích một đoạn đối thoại sau:
- Nhất niên, nhất lệ, năm mới tháng xuân, anh em chúng em có cơi trầu mời đương Quan họ.
- Trầu này trong tráp mở ra
Giấu thầy, giấu mẹ đem ra mời người
Xin mời đương Quan họ người xơi khẩu trầu, rồi cho anh em chúng em được học đòi đôi lối.
- Thôi thì nhất niên, nhất lệ, năm mới tháng xuân, ngày xuân thong thả, chị em chúng em đi hội cầu may, tình cờ lại gặp người đây, đương Quan họ liền anh người cho ăn trầu thì chúng em xin nhận ạ!
Quả là một cuộc đối thoại tao nhã đầy chất trữ tình văn chương nhưng cũng rất thực thà dân dã. Trong xưng hô người Quan họ rất lịch thiệp, tao nhã và có tính bình đẳng cao, đã kết bạn là ngang nhau ai cũng tự xưng là “em”, “chúng em” gọi bên kia là “anh” là “chị” hoặc “đương Quan họ”.
Mời trầu của người Quan họ còn được đưa vào câu ca đậm đà tình nghĩa:
Trầu này kết bạn đôi người ơi
Đợi ngày duyên phận đẹp đôi phải chiều
Đôi tay nâng lấy cơi trầu
Trước mời quý khách, sau mời đôi bên
Nhớ ân kỳ ngộ lương duyên
Đuốc hoa đành liệu thủy nguyền trúc mai
Trầu này nhớ mãi không phai...

(Bài cuốc đất vun trầu)

“Công em gánh đất vun trầu
Chờ cho Ô Thước bắc cầu sông Ngân
Vào vườn trẩy quả cau xanh
Quả cau non có tình, có nghĩa
Đợi trầu vàng kết tóc se tơ
Các miếng trầu ngon kết ngãi khách Châu Trần”...

(Bài Quả cau non)

Miếng trầu của người Quan họ có hai loại: Trầu cánh phượng và trầu cánh quế. Trầu têm cánh phượng rất cầu kỳ, mất nhiều thời gian, do đó chỉ dùng khi tiếp ít khách và khách đặc biệt như buổi Quan họ tiếp bạn ở Nhà chứa vào những ngày hội làng hoặc được dùng trong dịp mà người ta cho là quan trọng nhất như mời trầu bên nữ trong buổi Quan họ nam đi tìm bạn để kết nghĩa... Còn trầu cánh quế tuy cũng cầu kỳ hơn những miếng trầu thông thường khác phổ biến trong dân gian nhưng không cầu kỳ và mất thời gian so với têm trầu cánh phượng, do đó tiếp trầu cánh quế vẫn là miếng trầu tiếp khách quý và với số lượng đông người, đồng thời phải đi chơi xa thì người Quan họ mang theo trầu cánh quế để dùng được lâu hơn.