Văn Miếu Bắc Ninh - Biểu tượng truyền thống hiếu học, khoa bảng vùng Kinh Bắc

Văn Miếu Bắc Ninh (khu 10, phường Đại Phúc, thành phố Bắc Ninh) là 1 trong 6 văn miếu ở Việt Nam, có giá trị lớn về lịch sử, văn hóa. Đây là nơi tôn thờ những vị tiên hiền, tiên triết và các danh nhân khoa bảng của quê hương Kinh Bắc - Bắc Ninh, địa phương đứng đầu cả nước về số người đỗ đại khoa thời phong kiến.

Cổng Văn Miếu Bắc Ninh.

Bắc Ninh là nơi đầu tiên Nho giáo truyền bá vào nước ta và phát triển thành trung tâm Hán học hàng đầu cả nước. Hiện nay, trên địa bàn tỉnh còn lưu giữ được hệ thống di sản văn hóa về Nho học phong phú cả về vật thể và phi vật thể, trong đó tiêu biểu nhất là Văn miếu Bắc Ninh - một trong những biểu tượng, niềm tự hào về truyền thống khoa bảng, hiếu học, vinh danh những bậc hiền tài, cống hiến trí tuệ cho quê hương đất nước. Văn Miếu Bắc Ninh được khởi dựng vào khoảng thời Lê Sơ tại sơn phận Thị Cầu, sau được chuyển về vị trí hiện nay. Văn Miếu được xây dựng để thờ phụng và tế lễ “Đức Khổng Tử” - người được tôn vinh là “Thánh sư” hay “Vạn thế sư biểu” và Tứ phối - các chư hiền của đạo Nho là Nhan Hồi, Tăng Sâm, Tử Tư, Mạnh Tử (các vị được phối thờ với Khổng Tử). Tổng thể công trình Văn Miếu Bắc Ninh hiện nay gồm: Cổng Nghi môn, toà Tiền tế 5 gian 2 dĩ, 2 bên hồi Hậu đường là 2 toà Bi đình 5 gian 2 dĩ, 2 bên hồi Tiền tế là 2 toà Tả vu - Hữu vu, tại sân chính giữa cổng Nghi môn và toà Tiền tế dựng bia bình phong.
Cổng Văn Miếu được xây dựng tam môn, cột trụ lồng đèn, hai trụ giữa đình đắp phượng tại thành trái giành, hai trụ bên đặt nghê chầu. Trung tâm là tòa tiền tế gồm 5 gian 2 dĩ, dựng trên nền bó gạch cao hơn sân 55 cm. Phía trước mở cửa bức bàn 3 gian giữa, hai gian bên trổ cửa hình chữ “Thọ”. Hai hồi tường xây gạch kiểu bình đầu dật cấp, nối cánh phong, cột trụ lồng đèn, đình trải giành. Bờ nóc xây chỉ, đắp rồng hóa, chính giữa là đôi rồng chầu mặt nguyệt. Hậu đường nối với tiền đường bằng một gian chữ “Công”. Nhà hậu đường 5 gian được đục chạm Tứ quý, là nơi thờ Chu Công, Khổng Tử, Tứ Phối. Hai nhà tả vu, hữu vu dựng dọc hai bên sân trước tiền đường, mỗi dãy 4 gian, hai dĩ, kiến trúc đơn giản kiểu bình đầu bít đầu, tường xây gạch, mái lợp ngói mũi, mở cửa cánh ván gian giữa.
Giá trị vô cùng nổi bật được gìn giữ trong văn miếu Bắc Ninh chính là 15 tấm bia đá tiến sĩ. Trong đó, 12 bia “Kim bảng lưu phương” (Danh thơm lưu mãi bảng vàng) được dựng năm 1889, lưu danh 677 vị Tiến sĩ, từ khoa thi đầu tiên năm 1075 đến khoa thi năm 1919, những người có công trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ đất nước, chiếm gần 1/4 tổng số vị đại khoa của cả nước. Ngoài các bia tiến sĩ, tấm bia “Bắc Ninh tỉnh trùng tu Văn Miếu bi ký” có kích thước lớn gần 10 mét vuông, là bảo vật của văn miếu, trên đó, ca ngợi vai trò, ý nghĩa của văn miếu, cũng như tôn vinh những bậc hiền tài. Nội dung bia cho biết về quá trình trùng tu tôn tạo của văn miếu và những đóng góp của các cá nhân, địa phương vào việc trùng tu. Với những giá trị về truyền thống khoa bảng tại di tích, Văn Miếu Bắc Ninh được công nhận và cấp bằng xếp hạng di tích Quốc gia vào năm 1988. Năm 2019 hệ thống bia tiến sĩ văn miếu Bắc Ninh được công nhận là Bảo vật quốc gia. Hằng năm, vào ngày Rằm tháng Giêng, tại Văn Miếu tổ chức lễ dâng hương để tưởng nhớ các bậc tiền nhân và cầu mong sự bình an cho quốc gia, cùng với việc mong muốn tỉnh Bắc Ninh ngày càng phát triển phồn thịnh.
Văn Miếu Bắc Ninh là niềm tự hào của quê hương Bắc Ninh và là một trong 14 điểm du lịch của tỉnh thu hút đông đảo du khách trong và ngoài tỉnh. Nơi đây thường đón tiếp các đoàn học sinh đến dâng hương vào dịp đầu năm hoặc cuối năm, trước và sau mỗi kỳ thi. Nhiều nhà nghiên cứu cũng đến tìm hiểu truyền thống khoa bảng. Đến với Văn Miếu Bắc Ninh du khách sẽ được chiêm ngưỡng kiến trúc tinh xảo và đẹp mắt của đền thờ, các bia đá; cảm nhận sự yên bình và tĩnh lặng, thanh tịnh và tâm linh mà không phải nơi nào cũng có được.