Văn miếu Trà Lâm

Tìm hiểu nội dung hai văn bia trên đây, chúng tôi thấy ở đó có chứa nhiều tư liệu quý. Xin giới thiệu hai tư liệu quý này nhằm giúp bạn đọc hiểu thêm về truyền thống hiếu học và khoa cử của một làng quê cổ kính.
Văn bia “Tạo lập văn miếu bi ký/ Tiên hiền vị hiệu”: bia có 2 mặt, kích thước 53 x 70 cm gồm 42 dòng chữ Hán với khoảng 1250 chữ, có hoa văn, dựng vào năm Dương Hoà thứ nhất (1635) do Nguyễn Cổn tên hiệu là Nột Phu soạn và Phủ sinh Nguyễn Vũ viết chữ.
Trước hết, văn bia xác định mục đích và lý do dựng văn miếu:
“Tiên Chính (cách gọi Sĩ Nhiếp một cách tôn xưng) tư chất vốn minh mẫn, học rộng biết nhiều, do đường khoa mục xuất thân, họ tên đề trên trúc lụa, đứng đầu các bậc công khanh, được quân vương trao cho trọng tước, nối đời mũ áo, đức độ được trọng vọng tại các triều đại, tích thiện dồi dào, sinh ra ở chốn công hầu mà sự nghiệp không mất, đường làm quan hanh thông, ra khỏi cửa là nói chuyện Thi, Thư. Ngoài ra còn có công với Nho giáo, dạy bảo lớp hậu tiến. Công đức của ngài không thể đo lường được. Vì vậy, kiến lập từ vũ để biểu dương sự nghiệp của tiên nhân, khắc vào bia đá để khuyến khích kẻ hậu học”.
Văn bia cho chúng ta biết họ tên, học vị, chức tước của các vị tiên hiền của làng Trà Lâm qua các thời như sau:
Hoành Từ khoa Cầm Chế quan họ Nguyễn; Giám sinh Quốc Tử giám Vũ công, hiệu là Phục Thiện; Tri phủ phủ Đà Dương được tặng phong Tham nghị Nguyễn Chế, hiệu là Trà Hanh; Phán phủ Phủ sinh Nguyễn Công, hiệu là Ôn Trà, Chính Tiến sĩ khoa Nhâm Thìn, Hữu Thị lang bộ Lễ, tước Sùng Lương nam Nguyễn Địch Khang, hiệu là Định Phu; Chính Tiến sĩ khoa Ất Mùi, Trung Trinh Thái sử Tham chính đạo Lạng Sơn Nguyễn Diễn, hiệu là Trạch Nguyên; Tiến sĩ khoa Ất Sửu, Triêu liệt Đại phu Quang lộc tự Tự khanh Nguyễn Dương, hiệu là Mậu Trạch; Hoằng tín Đại phu Lang trung bộ Công Nguyễn Thừa Bật, hiệu là Chính Khí; Hoằng tín Đại phu Tham nghị đạo Sơn Tây Nguyễn Thang, hiệu là Hồng Xuyên; Giám sinh Quốc Tử giám Nguyễn Công, hiệu là  Mẫn Trung; Phán phủ Phủ sinh Nguyễn Hoàng, hiệu là Trúc Lâm, Phán phủ Phủ sinh Nguyễn Công, hiệu là Minh Đạt; Cẩn Sự lang Tri huyện huyện Từ Liêm Phạm Tạo, hiệu là Thực Hiên; Nho học Huấn đạo phủ Kiến Xương Phạm Hoằng Nghị, hiệu là Khoan Cường, Tiến công Thứ lang Giảng dụ Nguyễn Du, hiệu là Đoan Chính; Nho sinh trúng thức Nguyễn Đạo, hiệu là Nhân Uyên; Tú Lâm cục Nho sinh Nguyễn Mạn, hiệu là Tuấn Lương, Sĩ vọng khoa Tri huyện huyện Đông Triều Nguyễn Ngô, hiệu là Mẫn Phu.
Văn bia “Tái tạo văn miếu bi/ Tiên hiền vị hiệu”: có 2 mặt, kích thước 70 x 92 cm, gồm 57 dòng chữ Hán với khoảng 1500 chữ, dựng năm Vĩnh Trị thứ 2 (1667) do Giám sinh Quốc Tử giám Nguyễn Liêm soạn, Đề lại phủ Từ Sơn là Võ Cường viết chữ, thợ đá xã Kính Chủ khắc bia. Bia nói rõ mục đích, lý do xây dựng lại văn miếu “là biểu dương nhân tài trải qua các khoa”. Văn bia ghi tiếp danh sách những vị tiên hiền của làng Trà Lâm cho đến năm dựng bia (1667), ngoài các vị tiên hiền kí năm 1635, có thêm các vị:  
Tham đốc Nhân Mỹ hầu Nguyễn Sĩ Phú, hiệu là Đức Thái; Phán phủ Phủ sinh Nguyễn Công, hiệu là Thanh Xuyên; Phán phủ Phủ sinh Nguyễn Sâm, hiệu là Phúc Thọ; Tú Lâm cục Nho sinh Nguyễn Tân; hiệu là Đạo Minh; Sĩ Vọng khoa Tri huyện huyện Đông Triều Nguyễn Ngô, hiệu là Mẫn Phu; Tiến sĩ khoa Đinh Sửu, Đề hình Giám sát Ngự sử Bút Lĩnh nam, được tặng Hữu Thị lang bộ Công Bút Lĩnh bá Nguyễn Cổn tự Hoằng Phái thuỵ Đôn Mẫn; Tú Lâm cục Nho sinh Phạm Di hiệu là Lạc Thiện; Phán phủ Phủ sinh Nguyễn Năng Nhượng, hiệu là Đạo Hưng, Phán phủ Phủ sinh Nguyễn Đình, hiệu là Đạo Nguyên; Phán phủ Phủ sinh Nguyễn Thế Lộc, hiệu là Đạo Nguyên; Phán phủ Phủ sinh Nguyễn Dịch, hiệu là Phúc Khánh; Trung Thư giam Hoa văn học sinh Nguyễn Địch Phàm, hiệu là Minh Nghĩa; Tiến công Thứ lang, Huyện thừa huyện Kim Hoa Phạm Nhân Quý, hiệu là Phúc Nguyên; Phán phủ Phủ sinh Nguyễn Tiến Dụng, hiệu là Đức Hoằng; Phán phủ Phủ sinh Nguyễn Quang, hiệu là Thận Trai; Phán phủ Phủ sinh Nguyễn Duệ, hiệu là Phúc Thịnh; Mậu lâm Tá lang, Viên Ngoại lang bộ Công Nguyễn Doanh, hiệu là Cương Minh; Phán phủ Phủ sinh Nguyễn Cẩn, hiệu là Phúc Tiên; Tú Lâm cục Nho sinh Nguyễn Uyên, hiệu là Đạo Chính; Phán phủ Phủ sinh Nguyễn Kim Tuấn, hiệu là Quảng Tâm; Tú lâm cục Nho sinh Nguyễn Huỳnh, hiệu là Trực Nghĩa; Phán phủ Phủ sinh Phạm Kỳ Phùng, hiệu là Phúc Thiện; Cẩn cự Tá lang, Đồng Tri phủ phủ Quốc Oai Nguyễn Chu, hiệu là Hoàng Lượng; Phủ sinh Nguyễn Ly, hiệu là Phúc Nhân; Phủ sinh Nguyễn Đức Sênh, hiệu là Minh Triết; Phủ sinh Nguyễn Thục, hiệu là Phúc Thọ; Hoa văn Học sinh Nguyễn Lý, hiệu là Phúc Đăng.
Tìm hiểu nội dung hai văn bia ở văn miếu làng Trà Lâm, thị xã Thuận Thành chúng tôi thấy có mấy điều lý thú dưới đây:
Một là, Trà Lâm là một trong số rất ít làng ở Bắc Ninh có văn miếu. Vào thời Lê và thời Nguyễn, ở Việt Nam, chỉ có cấp quốc gia và cấp tỉnh mới gọi là văn miếu, còn các cấp phủ, huyện, tổng, xã thì gọi là văn chỉ (hoặc từ chỉ). Cơ sở thờ tự Nho học của làng Trà Lâm được gọi là văn miếu là hiện tượng rất hiếm gặp.
Hai là, căn cứ niên đại của văn bia (năm Dương Hoà thứ nhất-1635), chúng tôi thấy, trong khối tư liệu được tiếp cận, văn miếu Trà Lâm là một trong rất ít những cơ sở thờ tự Nho học sớm nhất ở Bắc Ninh.
Ba là, căn cứ nội dung văn bia ở văn miếu Trà Lâm, người xưa rất đề cao việc nghiệp, quan tâm đến việc khuyến học trong làng xã.
Bốn là, tìm hiểu danh sách những người đỗ đại khoa, trung khoa, tiểu khoa của làng Trà Lâm trên văn bia “Tạo lập văn miếu bi”, khắc vào năm Dương Hoà thứ nhất (1635) và văn bia “Tái tạo văn miếu bi” khắc năm Vĩnh Trị thứ 2 (1667), chúng ta thấy đây là làng có truyền thống hiếu học và khoa cử thật đáng tự hào: 4 vị Tiến sĩ, 1 vị đỗ khoa Hoành từ, 4 vị là Giám sinh trường Quốc Tử giám, 2 vị là Nho sinh trúng thức, 13 vị Phán phủ Phủ sinh,…
Năm là, so sánh danh sách các vị tiên hiền của làng từ năm 1635 đến năm 1667, chúng ta thấy trong 32 năm đó, Trà Lâm vẫn giữ được truyền thống hiếu học và khoa bảng rực rỡ, mặc dù xã hội thời kỳ đó có nhiều biến động (năm 1635 Văn hội của làng có 20 vị, năm 1667 có 40 vị).
Sáu là, tìm hiểu danh sách tham gia xây dựng và tái tạo văn miếu Trà Lâm, chúng ta thấy người dân ở đây, nhất là những người có học, rất có tâm trong việc xây dựng cơ sở thờ tự Nho học của làng: năm 1635 có 35 người tham gia, năm 1667 có 46 người tham gia. Điều đó chứng tỏ, các tầng lớp nhân dân của làng Trà Lâm thời kỳ đó rất quan tâm đến việc duy trì và phát huy truyền thống hiếu học và khoa bảng của làng.