Vang danh xứ “chùa Bắc”

Dân gian vẫn truyền tụng: “Cầu Nam, chùa Bắc, đình Đoài”. Nhắc đến Bắc Ninh là nhắc đến những ngôi chùa cổ trầm mặc linh thiêng cùng hệ thống tượng Phật, cổ vật đã kết tinh giá trị quý báu và tỏa sáng ngàn năm. Trải qua quá trình hình thành và phát triển lâu đời, những ngôi chùa cổ ở Bắc Ninh với kiến trúc bề thế, được điêu khắc sống động, trở thành biểu tượng văn hoá vang danh xứ Kinh Bắc.

Bắc Ninh được xem là cái nôi của Phật giáo Việt Nam. Ngay từ đầu Công nguyên, Phật giáo theo bước chân của các nhà tu hành Ấn Độ du nhập vào nước ta tại vùng Dâu-Luy Lâu và hình thành nên hệ thống chùa Tứ Pháp đầu tiên của Việt Nam gồm: Chùa Dâu, chùa Đậu, chùa Tướng, chùa Dàn. Trong đó, chùa Dâu (xã Thanh Khương, Thuận Thành) là chùa cả có quy mô lớn kiểu chùa trăm gian, được mệnh danh là “đệ nhất cổ tự trời nam”. Nổi bật trong kiến trúc chùa Dâu là ngọn tháp Hòa Phong uy nghi cao 3 tầng cùng nhiều tượng phật quý và đặc sắc như: Bảo vật quốc gia tượng Phật Pháp Vân cao gần 2m, tượng Kim Đồng, Ngọc Nữ, tượng Mạc Đĩnh Chi... cùng bộ mộc bản Cổ Châu Phật bản hạnh với biết bao huyền thoại, truyền thuyết ly kỳ, sinh động.
Từ trung tâm vùng Dâu-Luy Lâu, Phật giáo phát triển và lan tỏa khắp các vùng miền trong cả nước. Hệ thống chùa tháp ở Bắc Ninh không chỉ có lịch sử hình thành từ rất sớm, mà còn phong phú về quy mô, kiến trúc, giá trị văn hóa, nghệ thuật, khoa học... Thống kê của cơ quan chuyên môn, Bắc Ninh có tổng số 613 ngôi chùa, 3 ngôi chùa được xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt (chùa Dâu, chùa Bút Tháp, chùa Phật Tích), 44 ngôi chùa xếp hạng di tích quốc gia, 85 ngôi chùa là di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh.
Hầu như làng xã nào ở Bắc Ninh cũng có chùa thờ Phật, với phong phú hoạt động văn hóa, tín ngưỡng, gắn bó mật thiết với đời sống tinh thần của cộng đồng dân cư làng xã - “Mái chùa che chở hồn dân tộc/ Nếp sống muôn đời của tổ tông” (Huyền Không). Chùa làng ở Bắc Ninh với sự hiện diện của các tăng ni tụng kinh, niệm Phật, thuyết pháp không những trở thành trung tâm sinh hoạt văn hóa tâm linh của cộng đồng làng xã, mà còn là nơi giáo dục đạo đức, phẩm hạnh, lối sống tốt đẹp, lành mạnh mang đậm thuần phong mỹ tục của người Việt, giáo dục lối sống hướng thiện, nhân ái, bao dung, biết sẻ chia, đùm bọc, giúp đỡ những người yếu thế...

Du khách quốc tế tham quan di tích quốc gia đặc biệt - chùa Phật Tích (Tiên Du).

Trải qua các triều đại Lý, Trần, Lê, Nguyễn, ở những nơi có núi cao, sông dài, cảnh đẹp trên đất Bắc Ninh đều được các vương hầu quý tộc triều đình cho xây dựng chùa tháp, danh lam thắng cảnh. Đặc biệt, triều Lý-Trần coi đạo Phật là quốc giáo nên xứ Kinh Bắc có rất nhiều những đại danh lam cổ tự với các tòa ngang dãy dọc hàng trăm gian bề thế, nổi tiếng như: chùa Phật Tích, chùa Đại Lãm, chùa Phả Lại, chùa Tiêu, chùa Cổ Pháp, chùa Vọng Nguyệt...
Các nguồn sử liệu cho biết, năm 1055, nhà Lý dựng chùa Đông Lâm và Tĩnh Lự trên núi Đông Cứu (Gia Bình); năm 1057 xây dựng chùa Phật Tích (Tiên Du), năm 1063 xây chùa Cảm Ứng (Từ Sơn); từ năm 1086 đến 1099 khởi công và khánh thành chùa Dạm (thành phố Bắc Ninh); năm 1137 khánh thành chùa Bách Môn (Tiên Du)...
Trong số các đại danh lam thời Lý ở Bắc Ninh, chùa Phật Tích là một trung tâm Phật giáo cổ xưa với những giá trị đặc sắc về kiến trúc nghệ thuật. Khi trùng tu, phục dựng lại chùa vào năm 2008 đã phát hiện nền tòa Tam Bảo (nơi đang đặt Bảo vật Quốc gia Tượng Phật A-di-đà bằng đá xanh) có một chân móng tháp cổ quy mô lớn bằng gạch. Đó là dấu tích của tòa tháp cổ quy mô lớn nhất trong các chùa thời Lý. Cùng với chùa Phật Tích, kết quả khảo cổ học tại các địa điểm chùa Dạm, chùa Tĩnh Lự... gần đây khẳng định bằng chứng về quy mô bề thế của những kiến trúc chùa tháp hoàng gia thời Lý ở Bắc Ninh.
Sang đến thời Lê-Nguyễn, nhiều ngôi chùa ở Bắc Ninh cũng được các vương hầu quý tộc mộ đạo hưng công nhiều tiền của để trùng tu xây dựng, tiêu biểu là di tích quốc gia đặc biệt chùa Bút Tháp mang phong cách kiến trúc nghệ thuật đặc sắc thời Lê Trung Hưng, thế kỷ XVII. Đây là công trình kiến trúc độc đáo, bề thế, không những còn giữ được vẻ đẹp cổ kính nguyên sơ, không gian trầm mặc mà chùa Bút Tháp còn được ví như một bảo tàng cổ vật đang lưu giữ gần 100 pho tượng gỗ tạc nhiều tư thế đứng, ngồi, quỳ với nét mặt sinh động, biểu hiện nội tâm sâu sắc với ý nghĩa Phật giáo cao cả. Trong đó có những tuyệt phẩm điêu khắc gỗ được công nhận là bảo vật quốc gia gồm: Tượng Phật bà Quan âm nghìn mắt nghìn tay, Tòa cửu phẩm liên hoa, Ba pho tượng Tam thế và Hương án. Ngoài điêu khắc gỗ, chùa Bút Tháp còn có trên 50 bức chạm đá phong phú hình hoa cỏ, cây lá, chim thú... đường nét, hình khối rõ ràng, không cầu kỳ nhưng rất tinh tế.
Hệ thống chùa tháp dày đặc với trữ lượng giá trị di sản vật thể và phi vật thể đồ sộ, đặc sắc của Bắc Ninh mang ý nghĩa nguồn nội lực tinh thần to lớn, là tài nguyên vô giá để phát triển du lịch, góp phần quan trọng vào sự phát triển bền vững của quê hương. Hiện nay, các sản phẩm du lịch trải nghiệm văn hóa tâm linh tại không gian linh thiêng, cổ kính, trầm mặc qua các ngôi chùa cổ đang là một trong những thế mạnh nổi trội của Bắc Ninh. Nếu du khách một lần đặt chân đến Bắc Ninh vào dịp mùa xuân với miên man hội làng, hội tổng, hòa mình vào những canh diễn xướng Quan họ cổ, chiêm ngưỡng những đại tượng Phật, những tòa tháp, những đình, chùa rêu phong trầm mặc... sẽ hiểu vì sao xứ Kinh Bắc-Bắc Ninh lại có sức cuốn hút đến thế!