Xuân về trên những làng Quan họ

Mùa xuân, du khách có dịp ghé thăm các làng Quan họ trên quê hương Bắc Ninh sẽ cảm nhận rõ hơn sự đằm thắm, đậm đà của những câu ca và tình người Quan họ-nơi “một làn nắng cũng mang điệu dân ca”.

Nối tiếp nghề chơi

Về với làng Quan họ cổ Thị Cầu (thành phố Bắc Ninh) theo lời mời của nghệ nhân Nguyễn Thị Hoàn, ngay từ đầu ngõ, chúng tôi dường như đắm say trong những câu Quan họ mượt mà từ đền, chùa Điều Sơn. Là một buổi giao lưu đón Quan họ bạn của Quan họ Thị Cầu dịp xuân mới, ngay từ đầu giờ sáng, các anh Hai, chị Hai nơi đây đã có mặt đông đủ để đón tiếp Quan họ bạn. Cuộc sống hiện đại song nghi thức đón Quan họ bạn ở Thị Cầu vẫn được gìn giữ bài bản. Các anh Hai, chị Hai chỉnh tề trong áo the, khăn xếp, trân trọng ra tận cổng đền cúi chào đón bạn, dẫn bạn vào lễ thờ rồi hát chúc gọi là ca sự tại đình, sau đó đưa bạn về nhà chứa tổ chức hát Quan họ đối đáp và xơi cơm Quan họ. Là một trong 49 làng Quan họ gốc, nên mỗi dịp xuân về, các anh Hai, chị Hai nơi đây mời Quan họ bạn đến ca cho “tàn canh, mãn võ, cho tàn đêm, rạng ngày”.
Theo Nghệ nhân Nhân dân Quan họ Nguyễn Văn Cầu, 87 tuổi thì phổ biến các làng Quan họ gốc gọi tổ chức Quan họ ở làng là “Bọn Quan họ”, thì ở Thị Cầu gọi là “Sân Quan họ”. Thị Cầu có hai sân Quan họ là “sân trong” (Quan họ nữ) và “sân ngoài” (Quan họ nam). Vào những năm đầu thế kỷ 20, thời kỳ hoàng kim của Quan họ Thị Cầu, tại đây có tới 5 sân Quan họ. Sân trong Quan họ chỉ có Quan họ nữ. 4 sân ngoài gồm Quan họ nam ở xóm Chu, xóm Giải Áo, xóm Đồng và xóm Dừa. Các sân này kết bạn với các bọn Quan họ ở các làng Điều Thôn, Xuân Ái, Đống Cao, Khả Lễ. Vào những ngày đầu xuân năm mới và dịp lễ hội chùa Điều Sơn (ngày 20 tháng Giêng), sân Quan họ của làng đón các bọn Quan họ từ các làng kết bạn tới chơi. Sau phần lễ đều tổ chức hát Quan họ tại đền, chùa, ca với nhau ngay ở trung tâm hội và thường tổ chức hát canh suốt đêm tại nhà chứa của Quan họ chủ.

Quan họ Thị Cầu đón bạn vào dâng lễ tại đền Điều Sơn.

Đặc điểm Quan họ Thị Cầu là nhiều bài bản do người địa phương sáng tác thường mang đậm chất Tuồng, đồng thời, có sự kế thừa và sáng tạo từ hát Văn. Điều này có thể thấy qua các giọng: Con chim thước; Còn giời còn nước còn non; Gọi đò; Lỡ duyên Chức nữ - Ngưu Lang; Chè mạn hảo; Cây Kiêu bổng; Bây giờ chia rẽ đôi nơi...
Trải qua hàng trăm năm chơi Quan họ, Thị Cầu có nhiều thế hệ nghệ nhân nổi tiếng như: Cụ Sáu Căn (Nguyễn Hữu Căn), cụ Ba Sơn (Nguyễn Văn Sơn), cụ Tư La (Phạm La), cụ Cả Vịnh (Ngô  Thế Vịnh)… Rồi tiếp lớp nghệ nhân tài danh như các cụ: Nguyễn Văn Vinh, Nguyễn Văn Tý, Ngô Thế Tình, Nguyễn Hữu, Nguyễn Văn Bảo, Nguyễn Văn Tống, rồi các cụ bà như cụ Khuê, cụ Lựu, cụ Soạn… Nghề chơi Quan họ được truyền tiếp tới các nghệ nhân ngày nay như các liền anh: Hai Cầu, anh Ba Thiện, anh Hai Bốt, chị Hai Nội, Tư Hoàn... Các thế hệ anh Hai, chị Hai Thị Cầu với niềm đam mê và trách nhiệm kế tiếp nhau, nổi danh chơi Quan họ và đều là những người luôn có ý thức truyền nghề cho các thế hệ sau.
Gọi là làng Quan họ nhưng Thị Cầu đã là nơi sầm uất phố phường, song Quan họ vẫn được kế tiếp, phát triển với sự hoạt động tích cực của CLB Quan họ. Lời ca Quan họ Thị Cầu mượt mà, đằm thắm vẫn âm vang trong các dịp lễ hội xuân thu nhị kỳ, gìn giữ những giá trị tinh thần trong đời sống văn hoá, nét duyên dáng Thị Cầu hôm nay.

Hội Xuân Quan họ

Từ 44 làng Quan họ gốc Bắc Ninh đã phát triển 150 làng Quan họ thực hành, gần 400 CLB Dân ca quan Quan họ với hàng nghìn người ở các độ tuổi tham gia. Suốt tháng xuân, trong các làng Quan họ tưng bừng, náo nức không khí hội hè: “Mồng một là hội kéo co/Mồng năm hội Ó chẳng cho nhau về/Mồng sáu đi hội Bồ Đề/ Mồng bảy trở về đi hội Đống Cao”... Những ngày hội xuân ấy được tổ chức ở đình, chùa, đền, miếu... trong suốt mấy tháng xuân ấm áp, tươi vui, chứa đựng tình làng, nghĩa xóm, tình yêu thiên nhiên, nghệ thuật. Hội Quan họ gắn liền với hàng trăm ngôi chùa, ngôi đình cổ kính. Đó là những ngày hội làng, hội đình, hội nghè: “Trai thi mạnh, gái thi mềm, già trẻ lại, trẻ lớn thêm” bằng những sinh hoạt văn hóa đậm tính dân tộc: Thi thả chim, bắt chạch, nấu cơm, kéo co... và hát Quan họ là một tiết mục đặc sắc không thể thiếu ở các làng Quan họ. Quan họ hát ròng rã trong những ngày hội từ ngày đến đêm, từ đêm đến sáng. Giữa đất trời mùa xuân gió nhẹ, cây cối đâm chồi nảy lộc, gái trai đi trảy hội đều mặc những bộ quần áo đẹp nhất. Trai thì áo lụa, áo the, khăn xếp; gái thì mớ bảy mớ ba, áo tứ thân nhiễu điều, yếm đào, thắt lưng hoa lý, đeo khuyên vàng, xà tích... làm cho không khí ngày hội thêm tưng bừng, náo nức.
Vùng đất Bắc Ninh-Kinh Bắc, từ người trẻ đến các cụ già thất thập, luôn sống trong một không gian đậm chất truyền thống với những làn điệu Dân ca Quan họ sâu lắng và da diết đi vào lòng người. Mùa xuân trên quê hương Quan họ ngập tràn không khí lễ hội với niềm hân hoan chào đón năm mới, thúc giục mọi người hòa mình vào những canh hát nghĩa tình, thiết tha.
Khu Viêm Xá, phường Hòa Long (thành phố Bắc Ninh) được biết đến là cái nôi Dân ca Quan họ cổ, vào những ngày Tết Nguyên đán, không khí Quan họ ở nơi đây bao trùm khắp ngõ phố, trong từng ngôi nhà. Các liền anh, liền chị thường hẹn nhau sang nhà hát canh: Vài ba đôi ngồi hát với nhau hoặc có những canh hát lớn từ 10 đến 15 đôi để hát cho khách nghe. Vào thời điểm Tết cổ truyền đang cận kề, các liền anh liền chị chăm chỉ tập luyện để chuẩn bị cho lễ hội cũng như cuộc thi hát Quan họ đầu xuân do Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tổ chức.
Nghệ nhân Nguyễn Thị Hài, khu Viêm Xá, phường Hòa Long cho biết: Tết đến, CLB tổ chức cho các liền anh, liền chị tập luyện chuẩn bị cho một số sự kiện tiêu biểu như để dự thi hát đối đáp, tổ chức hát canh giữa các bọn Quan họ kết bạn, sau đó chuẩn bị thiết kế sân khấu cho ngày lệ làng vào mùng 6-2 âm lịch (ngày giỗ Đức Vua bà khai sinh ra Quan họ). Ngay từ tối mùng 5 đã có những canh hát của làng tổ chức ở các đình đền, mùng 6 vào ngày lệ chính sẽ có lễ hội ở ngoài hồ, hát Quan họ trên thuyền giao lưu của khách thập phương. Các mảng sinh hoạt văn hóa Quan họ cũng như tình cảm giữa các liền anh, liền chị giữa các bọn Quan họ kết bạn từ bao đời nay được thể hiện rõ nét nhất ở ngày hội làng.
Mùa xuân khi hoa cỏ đua hương, những miền lễ hội đang tràn trề sức sống, vùng quê Bắc Ninh-Kinh Bắc càng trở nên duyên dáng và đẹp hơn trong mắt du khách nhờ các làn điệu Quan họ. Bên thềm xuân rộn ràng, những liền anh, liền chị thướt tha tà áo the, khăn xếp và nón lá quai thao du xuân, trảy hội. Những canh hát đối đáp với lời ca trao gửi, ý tứ của nam nữ khi tàn canh hát trong nỗi nhớ niềm thương, nuối tiếc khi phải chia tay. Người chơi Quan họ lâu nay vẫn quan niệm, đã chơi Quan họ thì phải “tinh mới tường”, tức là phải hiểu, phải chơi có lề có lối và phải hát bằng cả trái tim.
Đến hẹn lại lên, không biết bao mùa xuân, bao mùa lễ hội trôi qua, trái tim du khách lại thổn thức tìm về những canh hát Quan họ đậm đà trong hội Lim, Thị Cầu, làng Diềm... Có hòa mình vào những canh hát trao duyên mới cảm nhận, thấm thía mạch nguồn của dòng chảy văn hóa trong suốt chiều dài lịch sử dân tộc. Sức lan tỏa, sự trường tồn của di sản Dân ca Quan họ Bắc Ninh được tiếp nối và trao truyền một cách liên tục là minh chứng rõ nét cho thấy tình yêu, sự trân quý Dân ca Quan họ của cộng đồng và sự quan tâm, chỉ đạo của các cấp, ngành trong tỉnh.