Tỳ Điện, ngôi làng có nhiều di tích tiêu biểu

Cụm di tích lịch sử đình, chùa Tỳ Điện cổ kính, thâm nghiêm nằm ở phía Tây Bắc của thôn cùng với cây đa, giếng nước, sân đình từ lâu đã trở thành niềm tự hào của mỗi người dân Tỳ Điện. Các công trình được quan tâm gìn giữ phát huy giá trị, không chỉ đáp ứng nhu cầu sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng mà còn là địa điểm để người dân tổ chức các hoạt động văn hóa văn nghệ, TDTT, vui chơi trong những đêm hè lộng gió.
Đình Tỳ Điện xưa vốn có quy mô lớn, trong kháng chiến chống Pháp được hạ giải để lấy vật liệu làm hầm cho nhân dân và lực lượng cách mạng trú ẩn. Nhiều tài liệu, hiện vật và đồ thờ tự cũng bị hư hại, thất lạc. Đến năm 1995, đình được nhân dân địa phương khôi phục trên nền đất cũ, gồm 7 gian Đại bái và 1 gian Hậu cung, kết cấu kiến trúc hoàn toàn bằng gỗ lim, hiện còn lưu giữ nhiều hiện vật, tài liệu có giá trị, tiêu biểu là hệ thống bia đá, sấu đá, long ngai của các thời Lê, Nguyễn được chạm khắc tinh tế, đẹp mắt. Nhiều đồ thờ tự cũng được phục chế như hương án, long đình, chấp kích… chạm khắc hoa văn cầu kỳ, sơn son thếp vàng lộng lẫy. Đình làng Tỳ Điện là trung tâm tín ngưỡng văn hóa, nơi tôn thờ hai vị Thành Hoàng làng là Bản cảnh Thành Hoàng Uy Dương Vũ, một vị là Bản cảnh Thành Hoàng Từ Huy tinh thục trợ thuận đẳng tôn linh công chúa, tương truyền là những vị có công đánh giặc giúp nước, giúp dân. Đình cũng là nơi bảo lưu nhiều phong tục, tập quán tốt đẹp, trong đó tiêu biểu là lễ hội cổ truyền và tục kết chạ 3 làng Tỳ Bà, Điện Xuyên, Hương Chi từ xưa. Lễ hội hằng diễn ra vào ngày 10 -2 (âm lịch) với nhiều hoạt động rước, tế, lễ và nhiều nét văn hóa tiêu biểu cho địa phương và các làng kết chạ.
Mới đây, cán bộ và nhân dân thôn Tỳ Điện đón nhận Bằng xếp hạng di tích lịch sử - văn hóa cấp tỉnh đối với di tích chùa Tỳ Điện (Sùng Quang tự). Đây là ngôi chùa có lịch sử khởi dựng từ lâu đời, là công trình tôn giáo, tín ngưỡng để thờ Phật, thờ Mẫu. Trải bao thăng trầm lịch sử, hiện chùa Tỳ Điện (Sùng Quang tự) gồm các công trình: Tòa Tam bảo kiến trúc hình chữ Đinh (gồm Tiền đường và Thượng điện), bên phải Tam bảo là nhà Mẫu, bên trái tòa Tam bảo là nhà Tổ. Trong chùa hệ thống tượng Phật và đồ thờ tự được bài trí trang nghiêm. Hiện nay, chùa Sùng Quang còn bảo lưu được 1 chuông đồng tạo tác năm Thiệu Trị thứ 3 (1843), hệ thống tượng Phật, cùng nhiều đồ thờ tự có giá trị thẩm mỹ, nghệ thuật. Các hiện vật này vừa có giá trị nghệ thuật đặc sắc, vừa là nguồn sử liệu phong phú sát thực chứng minh cho lịch sử tồn tại của ngôi chùa, góp phần vào việc nghiên cứu tìm hiểu về văn hoá và phong tục tập quán của địa phương.

Cụm di tích đình, chùa luôn được quan tâm phát huy giá trị, trở thành niềm tự hào của người dân Tỳ Điện.

Ngoài đình, chùa, Tỳ Điện còn có nhiều di tích đặc sắc khác. Điển hình như từ chỉ họ Đặng (lăng họ Đặng), được xếp hạng di tích Quốc gia. Căn cứ vào niên đại dựng một số bia trong di tích và hoa văn trang trí trên các hiện vật cho biết di tích được xây dựng vào thế kỷ XVII - XVIII, từ khi được hình thành cho đến nay, khu lăng vẫn được giữ nguyên vẹn. Khu lăng có kết cấu lộ thiên, chia làm 2 phần là khu có tường xây xung quanh  là phần mộ và phần ngoài tường vây có một số hiện vật như bia đá niên đại thời Lê, bàn thờ đá… Các cổ vật hiện còn tại di tích đều có kiến trúc bằng đá niên đại thời Lê, được coi là những tác phẩm điêu khắc có giá trị về mặt kiến trúc nghệ thuật. Khu lăng được kết cấu đăng đối, hài hòa với thiên nhiên tạo nên một khuôn viên sạch đẹp, thoáng đãng cho di tích. Khu nhà thờ có kết cấu theo dáng vẻ truyền thống có bình đồ kiến trúc chữ Đinh gồm Tiền đường 3 gian và 1 gian Hậu đường. Lăng họ Đặng được xây dựng để thờ các vị tổ của dòng họ, đều làm quan trong triều đình và giàu có, họ mua ruộng đất cho dân làng, xây dựng khu lăng cho dân làng cúng lễ khi các cụ qua đời. Tại khu vực lăng hiện còn bảo lưu gìn giữ được nhiều cổ vật thời Lê mang tính chất bảo tàng cho biết về lịch sử của con người, quê hương Tỳ Điện, đây còn là nơi giáo dục truyền thống, tưởng nhớ tới những người có công với quê hương, đất nước.
Trên địa bàn thôn Tỳ Điện còn có di tích am Trinh Nghĩa thờ Hoàng phi Nguyễn Thị Kim, sinh năm Ất Dậu, niên hiệu Cảnh Hưng thứ 26 (1765). Bà sinh ra tại xã Tỳ Bà huyện Lương Tài phủ Thuận An xứ Kinh Bắc xưa. Bà xuất thân trong một gia đình quý tộc, bố và anh trai đều làm quan. Người dân nơi đây vẫn truyền nhau câu chuyện tình của nàng Kim với vua Lê Chiêu Thống - một mối tình làm rung cảm người đời. Sử sách chép rằng: Sau khi quân Tây Sơn lấy ngôi khiến vua Lê bỏ chạy… Hoàng phi Nguyễn Thị Kim chạy sau nhưng bị đứt cầu phao không theo kịp, bà phải tìm cách về quê lánh nạn rồi cắt tóc cải trang ở chùa Dương Nham. Năm 1792, con trai bị bệnh đậu mùa chết yểu. Năm 1793 vua Lê cũng qua đời. Đến tháng 2 năm 1804 các cận thần… đưa linh cữu vua và hoàng tử về nước. Khi linh cữu về, Hoàng phi lên tận cửa ải đón. Từ hôm đó bà mỗi ngày chỉ ăn hai bát cháo loãng cầm hơi. Khi làm lễ thay hài cốt vua Lê sang tiểu mới, hoàn tất phần mộ cho chồng và con, Hoàng phi đã uống thuốc độc chết theo. Dân gian kể rằng, lúc thay tiểu cho vua thấy trái tim vẫn không tan đến khi nước mắt Hoàng phi rơi vào mới tan rữa. Tiết nghĩa cao cả của Hoàng phi và mối tình của bà với vua Lê Chiêu Thống không chỉ được người đương thời ca tụng mà người đời sau cũng luôn ghi nhớ. Các triều đại sau này đã cho xây dựng am Trinh nghĩa thờ Hoàng phi Nguyễn Thị Kim tại quê nhà thôn Tỳ Điện, khắc một số bia đá dựng tại am ngợi ca tấm lòng trong như ngọc giữ trọn tiết nghĩa của Hoàng phi Nguyễn Thị Kim.
Thôn Tỳ Điện hôm nay đang có những bước phát triển mới, vẫn chủ yếu phát triển nhờ nông nghiệp song người dân luôn năng động, chịu khó, ứng dụng khoa học kỹ thuật tiên tiến vào sản xuất đưa lại giá trị kinh tế cao. Nhiều người dân vào doanh nghiệp, đi xuất khẩu lao động hoặc vào các tỉnh phía Nam để làm việc để xây dựng gia đình, quê hương. Cũng bởi thế mà diện mạo nông thôn có nhiều đổi thay, khắp các ngõ xóm đường nhựa, đường bê tông sạch đẹp, những ngôi nhà tầng khang trang hiện đại xen giữa những vườn cây, ao hồ xanh mát… Người dân nơi đây luôn tự hào về quê hương, đoàn kết cùng nhau gìn giữ, phát huy giá trị các di tích lịch sử, văn hóa truyền thống cha ông, tạo nền tảng vững chắc cho tương lai.