Đất nghìn năm dệt thêm trang sử mới

Là tỉnh có diện tích nhỏ nhất nước chỉ với hơn 820 cây số vuông, song cái chiều hạn hẹp của không gian chưa bao giờ phản ánh đúng tầm vóc cùng sức ảnh hưởng của văn hóa Bắc Ninh. Từ rất sớm, cả Phật giáo và Nho giáo đều chọn Bắc Ninh là nơi cập bến khi vào Việt Nam, sau đó phát triển thành trung tâm Nho giáo, Phật giáo lớn và cổ xưa nhất của nước.
Học giả Phan Huy Chú từng nhận xét, “Kinh Bắc là mạn trên của nước ta... Mạch đất tốt tụ vào đấy nên nhiều chỗ có dấu tích đẹp; tinh hoa họp vào đấy nên sinh ra nhiều danh thần”.
Suốt chiều dài lịch sử, vùng “địa linh” này đã sản sinh, nuôi dưỡng bao “tuấn kiệt”, cung cấp nhiều bậc danh sĩ, trí thức tài năng và đức độ trong sự nghiệp dựng nước và giữ nước của dân tộc.
Vậy bản sắc Bắc Ninh - Kinh Bắc là gì? Đó là từ cái bề rộng văn hóa đã tạo nên những đỉnh cao với sự hòa quện giữa văn hóa bác học và văn hóa dân gian... Bản sắc ấy kết tinh, ngưng tụ trong hàng trăm di tích, di sản, hàng trăm lễ hội trải khắp từ bờ bắc qua bờ nam sông Đuống. Đó là những đại tượng Phật A Di Đà, những tòa tháp bút nghiên, những khu lăng mộ, đình, chùa rêu phong trầm mặc; là những công trình kiến trúc nghệ thuật cổ, văn miếu, văn chỉ, từ đường... Đó còn là giá trị trường tồn chảy mãi trong hàng trăm làn điệu dân ca, truyền thuyết, thơ ca, hò vè; trong những sản phẩm làng nghề độc đáo. Và đặc biệt, trong nếp ăn ở, trong mối quan hệ quảng giao giữa người Bắc Ninh với khách phương xa…

 

Kể sao hết kho tàng di sản văn hóa đồ sộ ở mảnh đất được mệnh danh là “cái nôi của người Việt”. Chỉ thấy rằng, thời đổi mới dưới sự lãnh đạo của Đảng, những giá trị văn hóa nghìn năm của quê hương Kinh Bắc tiếp tục được bồi đắp, nhân lên, tạo ra các giá trị vật chất lẫn tinh thần, làm giàu đẹp cuộc sống, đóng góp quan trọng vào sự nghiệp xây dựng nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, trở thành sức mạnh nội sinh cho sự phát triển toàn diện, bền vững của quê hương, đất nước.
Thế kỷ 21, bản sắc Bắc Ninh-Kinh Bắc đang hòa nhập, đóng góp, lan tỏa vào dòng chảy văn hóa nhân loại nhiều giá trị độc đáo. Nổi bật nhất là Dân ca Quan họ, di sản kết tinh vẻ đẹp tinh thần, lối sống lịch lãm, trọng nghĩa tình của người Kinh Bắc, sau hơn một thập niên được UNESCO vinh danh đã nhận được sự quan tâm toàn diện, đúng hướng và tiếp tục được kế tục sáng tạo với những biểu tượng mới, cấp độ mới.
Từ làng Mái xứ Kinh Bắc, những tờ tranh điệp Đông Hồ mộc mạc, bình dị đậm hơi thở văn hóa làng quê Việt với tố nữ, tứ quý, tứ bình, thiếu nữ hứng dừa, gà đàn, lợn đàn, đám cưới chuột… cũng đã vượt bể Đông tới miền nghệ thuật trừu tượng mãi trời Tây. Sự hiện diện của dòng tranh dân gian Đông Hồ trong các bảo tàng danh tiếng thế giới như một chỉ dấu khẳng định sắc thái văn hóa Việt Nam trong kho tàng nghệ thuật nhân loại. Tới đây, nghề làm tranh dân gian Đông Hồ với những giá trị độc đáo được kết tinh qua hàng trăm năm, hy vọng sẽ lại được UNESCO ghi vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể thế giới...
Trong tâm thế sẵn sàng hội nhập toàn cầu, người Quan họ đang nỗ lực, bền bỉ khát vọng làm cho di sản văn hóa quê hương thêm giàu đẹp, mang đến cho nhân loại những giá trị riêng. Và khi nguồn lực di sản, bản sắc văn hóa quê hương được bảo vệ trường tồn và lan tỏa mạnh mẽ, thì đó chính là tấm thẻ căn cước, là chiếc giấy thông hành giá trị nhất bảo đảm để chúng ta hòa nhập thành công trong cộng đồng Quốc tế.

Viết tiếp truyền thống hiếu học
Hiếu học là truyền thống đáng tự hào của dân tộc Việt, nhưng để có được kết quả khoa bảng rực rỡ với gần 700 vị đại khoa thời phong kiến như đất Kinh Bắc thì thật độc đáo. Truyền thống ấy theo thời gian tuy có lúc thăng trầm nhưng hình như chưa khi nào đứt đoạn? Có lẽ vì trên mảnh đất này, ý thức vươn lên bằng con đường học vấn đã ăn sâu vào máu thịt mỗi người dân, mỗi gia đình, dòng họ, rộng hơn là cộng đồng xã hội.
GS-TS Nguyễn Thị Doan khi còn đương chức Phó Chủ tịch nước lần nào về Bắc Ninh cũng nắc nỏm, tấm tắc với truyền thống khoa bảng của vùng đất “mỹ tục khả phong”. Còn nhớ, ngày 3-9-2009, khi về dự lễ khai giảng năm học mới với thầy, trò Trường THPT Thuận Thành số 1, được tận thấy những thành tích nổi bật đáng ghi nhận của ngôi trường trên vùng đất cổ Luy Lâu, Phó Chủ tịch nước trong bài phát biểu đã lần đầu tiên nhắc đến cụm từ “công dân toàn cầu”:
“Bác mong muốn những thế hệ học sinh Trường THPT Thuận Thành số 1 không ngừng nỗ lực vươn lên trên con đường học vấn, sẽ thành danh, thành đạt và trở thành những công dân toàn cầu, có thể thích ứng với công việc ở mọi nơi trong nước và trên thế giới, góp phần làm rạng danh hơn truyền thống hiếu học của quê hương…”.
Còn hiện nay, trước yêu cầu của cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ Tư (4.0) thì cụm từ “công dân toàn cầu” trở nên quá quen thuộc.
Ngày 10-9-2020, GS-TS Nguyễn Thị Doan trên cương vị Chủ tịch T.Ư Hội Khuyến học Việt Nam lại về Bắc Ninh dự tổng kết 5 năm thực hiện QĐ số 281/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ về thực hiện Đề án “Đẩy mạnh phong trào học tập suốt đời trong gia đình, dòng họ và cộng đồng xã hội”. Trong bài phát biểu, GS-TS Nguyễn Thị Doan lại dành cho đất và người Bắc Ninh những lời hay, nhưng không hề sáo, đại ý Bắc Ninh là tỉnh nhỏ, nghèo nàn về tài nguyên khoáng sản nhưng đặc biệt giàu có về truyền thống khoa bảng, về trí thức, về con người… Tài nguyên khoáng sản rồi sẽ cạn kiệt, chỉ có tài nguyên con người là trao truyền còn mãi, là thứ quý giá nhất, cần thiết nhất và mang lại niềm tự hào lớn lao nhất cho quê hương, đất nước.
Yên Phong, miền gió lặng, nơi được xem là khởi nguồn phong trào “Tiếng trống khuyến học ban đêm”, tiếng trống ấy nay không chỉ lan khắp huyện mà còn tỏa đến nhiều địa phương cả trong và ngoài tỉnh, được xem là mẫu mực trong phong trào thi đua khuyến học, khuyến tài của tỉnh và toàn quốc. Trên mảnh đất Bắc Ninh, tinh hoa của xứ Kinh Bắc xưa có biết bao ngôi làng được mọi người trầm trồ khi nhắc đến, được giới truyền thông gọi là những làng Đại học như Mão Điền, Đại Mão (Thuận Thành), Kim Đôi (thành phố Bắc Ninh), Phú Mẫn, Vọng Nguyệt (Yên Phong)… Tại Bắc Ninh, thường sau mùa tuyển sinh Đại học, lại xuất hiện những tấm gương tiêu biểu trên con đường học vấn, góp phần làm rạng danh hơn truyền thống hiếu học của quê hương.

 

Sẽ là thiếu sót nếu chỉ nhắc đến truyền thống hiếu học của người Quan họ mà không đề cập đến sự quan tâm của lãnh đạo tỉnh với sự nghiệp trồng người, nhất là từ khi tái lập tỉnh. Còn nhớ, năm 2000, khi ngành GD-ĐT nhiều tỉnh, thành phố còn mơ hồ về khái niệm trường chuẩn thì Lương Tài, một huyện thuần nông còn nhiều khó khăn đã về đích sớm nhất toàn quốc với 100% trường Tiểu học đạt chuẩn Quốc gia. 20 năm sau, đến thời điểm tháng 9-2020, 100% trường Mầm non, Tiểu học, THCS và THPT công lập của tỉnh đều đạt chuẩn Quốc gia, nhiều trường hiện đại và đạt chuẩn ở mức cao, có giá trị sử dụng lâu dài, có tính đến yếu tố tăng dân số cơ học khi tỉnh Bắc Ninh trở thành thành phố trực thuộc T.Ư…
Trong hệ thống trường học tại Bắc Ninh, có hệ thống trường đại trà, trường chuyên, trường trọng điểm, trường chất lượng cao. Tùy sứ mệnh mà mỗi trường có những mục tiêu khác nhau. Giáo viên, học sinh vì thế cũng có những chế độ đãi ngộ riêng để cùng thi đua phấn đấu vươn lên, nhất là tại các trường chuyên và trường trọng điểm.
Năm 2020, năm cuối thực hiện Nghị quyết Đại hội Đảng bộ tỉnh nhiệm kỳ 2015-2020, ngành GD-ĐT Bắc Ninh đã vươn tới nhiều đỉnh cao, làm thỏa ước mong của những người quan tâm và có phần trăn trở với sự nghiệp trồng người. Nổi bật nhất, tại kỳ thi học sinh giỏi Quốc gia THPT, toàn tỉnh có 64/72 thí sinh dự thi đạt giải, chiếm 89% gồm 8 giải Nhất, 20 Nhì, 21 Ba, 15 Khuyến khích. Đây là kết quả xuất sắc nhất, toàn diện nhất kể từ khi tái lập tỉnh, đưa Bắc Ninh vào tốp 3 tỉnh dẫn đầu toàn quốc về thành tích thi học sinh giỏi Quốc gia năm học 2019-2020…
Rõ ràng, thành tựu của sự nghiệp giáo dục cùng nền tảng chiều sâu văn hiến là hành trang quý để Bắc Ninh vững bước tiến vào thập niên mới, hành trình hội nhập toàn diện đầy cơ hội nhưng cũng không ít thách thức. Chính việc chủ động bảo tồn, phát huy, sáng tạo và làm giàu vốn văn hóa truyền thống dựa trên nền tảng tri thức, trí tuệ, chất xám… là hướng đi, là giải pháp thông minh nhất đưa Bắc Ninh tiếp tục tham gia vào những nấc thang cao hơn, thành công hơn nữa trong thời kỳ hội nhập toàn cầu…