Đầu xuân về làng “Vực thóc”

Từ dốc Đặng lên bờ sông Cầu và đi dọc bờ đê về hướng Bắc chừng non cây số là làng Thượng Đồng (tên nôm là làng Lẫm) thuộc xã Vạn An (thành phố Bắc Ninh). Làng Lẫm là một làng cổ, toạ lạc trên quả đồi thấp ven sông Cầu có tên núi Lẫm.

Nằm ở vị trí trên núi, dưới sông, phong cảnh hữu tình nên làng Lẫm nổi tiếng là một làng đẹp của vùng Kinh Bắc- Bắc Ninh. Bà con ở đây rất tự hào với cái tên làng Lẫm.

Làng Lẫm đẹp không chỉ ở địa lý sơn thuỷ hữu tình mà còn bởi có một truyền thống văn hoá luôn được kế thừa và phát huy, làm rạng danh một vùng quê văn hiến. Người dân trong thôn, trong vùng ai mà không biết truyền thuyết Bà Chúa Lẫm.

Ngày xưa, ở một làng nhỏ nằm trên núi Lẫm có người con gái nổi tiếng tuyệt thế giai nhân, không ai nhớ họ mà chỉ biết rằng tên cô là Lẫm. Một ngày vua nhà Lý vi hành qua làng, thấy có cô gái đứng tựa gốc cây, trên đầu có mây vàng lượn quanh. Vua lấy làm kinh ngạc cho gọi đến gần. Bấy giờ vị hoàng thượng này mới ngẩn ngơ, đắm say trước vẻ đẹp của cô gái chân quê. Thế là vua đem về cung và lấy làm vợ, gọi là “Thứ phi”.

Ở trong cung cấm chưa được bao lâu, Thứ phi cảm thấy chán ngán với cảnh nhàn rỗi, ăn chơi, chợt mong ước được sống cảnh cấy cầy thôn quê. Thứ phi xin vua cho về làm ruộng. Giữ mãi không được, vua đành đồng ý và than rằng: “Quả nàng là “Lẫm” thật (Lẫm tức là vực thóc).

Vua ban cho bà hai cánh đồng rộng mênh mông để sinh sống, bởi vua nghĩ: “Lẫm thì ở đâu cũng phải được giàu sang.” Thứ phi chuyên trồng lúa ở một cánh đồng. Lúa của bà năm nào cũng được mùa, bởi thế cánh đồng này mới có tên “Đồng Quan” hoặc đồng “Bà Chúa”. Một cánh đồng bà dành để chăn nuôi vịt và mang tên “Cánh đồng Vịt ăn” từ đấy.

Tiếng tăm của bà ngày một lan toả. Kho thóc của bà ngày một to. Người tứ xứ nói đến làng nhỏ này là nói tới tiếng “Lẫm”, vừa là tên bà, vừa là vực thóc. Làng Lẫm nổi tiếng từ đấy. Nhiều dòng họ về đây sinh cơ lập nghiệp. Có nhiều họ ở đây rất lâu đời như họ Tống, Trần, Vũ, Nguyễn, Phùng…

Làng Lẫm không chỉ nổi tiếng có phong cảnh đẹp, là “Vực thóc” của vùng Kinh Bắc, mà còn là một làng quan họ gốc, nổi tiếng một thời với tên tuổi của các liền anh Hai Canh, Ba Kiên, Tư Tờ, Năm Giáp, Sáu Hiều, các liền chị Hai Mân, Ba Đậu, Tư Sáng, Năm Phương, Sáu Khuê,… không những có giọng hát ngọt ngào, đằm thắm, mà còn để mãi ấn tượng chân thành, mến khách, lịch thiệp của người quan họ Thượng Đồng.

Trước năm 1945, ở đây có hai “bọn” quan họ nam và hai “bọn” quan họ nữ. Các bọn quan họ nam kết bạn truyền đời với bọn quan họ nữ làng Điều Thôn. Các bọn quan họ nữ thì kết bạn truyền đời với bọn quan họ nam làng Đọ Xá. Hàng năm vào ngày hội chùa mùa xuân, quan họ làng Lẫm lại mời các bọn quan họ kết bạn đến chơi hội và ca quan họ. Trước ngày hội, làng cử đại diện quan họ đến các làng Điều Thôn và Đọ Xá để mời quan họ bạn. Đúng hẹn, các bạn quan họ kết nghĩa đến tham dự đông đủ. Ngay từ sáng sớm ngày hội, các bọn quan họ của làng dã có mặt ở cổng làng, cổng chùa để đón khách. Gặp nhau, họ chào hỏi nhau, chúc tụng nhau bằng những lời ca, tiếng hát nồng thắm nghĩa tình. Sau đó, quan họ sở tại mời quan họ bạn lên chùa lễ Phật cầu may và tham gia hát hội. Đến sẩm tối thì mời bạn quan họ về nhà chứa để hát canh, mỗi canh quan họ thường thâu đêm đến sáng.

Là miền quê có bề dày truyền thống văn hoá, làng Lẫm có quần thể di tích rất đa dạng và phong phú. Đình làng Lẫm có kiến trúc kiểu chữ Đinh, mang phong cách thời Nguyễn. Trong đình có tấm bia đá 1,1m x 70cm x 10cm, trán bia 13cm trang trí rồng chầu mặt nguyệt, đao mác. Tấm bia ghi nhân vật được thờ ở đây là hai vị: Bà Chúa Lẫm vợ vua Lý Anh Tông; vị thứ hai là Thành hoàng làng Thượng Đồng là Thánh Cao Sơn Đại Vương, Ngài họ Cao tên Hiển người Bảo Sơn. Chùa làng có tên gọi Nguyên Thiền Tự. Kiến trúc có niên đại Lê- Nguyễn. Đình và chùa làng đều được Bộ Văn hoá- Thông tin xếp hạng là Di tích quốc gia năm 1994.

Lễ hội của làng có tổ chức tế lễ, các trò chơi dân gian và hoạt động thể dục, thể thao, văn nghệ, hát quan họ. Trước đây, làng Lẫm kết chạ với làng Trung Đồng (tỉnh Bắc Giang), làng Hạ Đồng (huyện Tiên Du). Ba làng đều tổ chức mở hội một ngày. Đến nay giao ước ba năm mở hội một lần ở mỗi địa phương để các làng có điều kiện đến vui chung với nhau.

Đất nước vươn mình, diện mạo làng Lẫm có nhiều đổi mới. Nhưng ở làng “Vực thóc” này vẫn bảo tồn được nhiều giá trị văn hóa quý báu của một làng quê văn hiến. Về làng Lẫm- Thượng Đồng ngày hội đầu xuân không những khách thập phương được nghe những giọng hát quan họ thiết tha, nồng cháy, đậm tính nhân văn của lớp nghệ nhân quan họ  mới, được đào tạo có bài bản trong câu lạc bộ quan họ của làng, mà còn khám phá được nhiều nét văn hoá độc đáo khác.