“Cây đàn thanh đới” trong Dân ca Quan họ

Văn nghệ chào mừng tại Hội thi sân khấu Dân ca Quan họ đầu xuân Quý Tỵ 2013.

Có nhà nghiên cứu âm nhạc đã nhận định, ít loại hình dân ca nào có sức sống trường tồn, mãnh liệt như Dân ca Quan họ Bắc Ninh. Trải qua bão táp của thời gian và biến động văn hóa xã hội nhưng Dân ca Quan họ Bắc Ninh vẫn luôn tự tin “lừng lững tồn tại”, tỏa ngát cái sắc hương đặc biệt của mình. Một trong những hương sắc độc đáo đặc biệt mà nhà nghiên cứu đã đề cập đến là dù không cần có nhạc cụ thì tự thân những làn điệu Dân ca Quan họ đã “đủ đàn” trong tiếng hát tuyệt vời của các nghệ nhân.

Giải thích cụ thể hơn thì nhạc Quan họ được hình thành từ sự ảnh hưởng qua lại giữa một số dòng âm nhạc cổ truyền khác như Tuồng, Chèo, Hát văn, Ca trù… Ví như, chỉ trong bài “Gọi đò” nhưng khi các nghệ nhân ở Hiên Vân (Tiên Du) hát thấy rõ âm hưởng, chất của chèo còn nghệ nhân Thị Cầu (thành phố Bắc Ninh) hát lại thấy chất Tuồng nhiều hơn. Qua đó thấy rằng, Dân ca Quan họ trong mối quan hệ giao thoa với các loại hình âm nhạc cổ truyền khác có thể mang theo những nhạc cụ vốn đã từng gắn bó với những loại hình âm nhạc đó.

Đặc biệt hơn thế, ngay trong phần lời ca Quan họ đã xuất hiện những tổ hợp từ làm chức năng nhạc đàn có biểu hiện sắc thái hết sức tinh tế, gợi cảm như: Hư hồi hư, tính tình tang, í a… hoặc một số chữ nhạc cổ: Hò, xừ, xang, xê, cống, phan, líu… Vậy nên, dù là hát Quan họ không nhạc đệm hay theo đúng cách người Quan họ vẫn nói là “Quan họ đối đáp” thì Dân ca Quan họ vẫn có một cây đàn - “cây đàn thanh đới”. Đó là lựa chọn chủ động của các bậc nghệ nhân Quan họ tiền bối, tạo nên một chỉnh thể âm nhạc hoàn thiện cả phần nhạc lẫn phần lời mà có người đã coi như “một thứ nguyên chất thuần khiết của Dân ca Quan họ mà ngày nay chúng ta còn được thừa hưởng”.

Không nên sử dụng những loại nhạc cụ điện tử như chiếc trống trong ảnh trong Dân ca Quan họ.

Song hoạt động biểu diễn Dân ca Quan họ hiện nay lại cho thấy sự xuất hiện phổ biến và cần thiết của nhạc cụ phụ họa. Câu hỏi đặt ra, việc sử dụng nhạc cụ đệm trong hát Dân ca Quan họ có phá hỏng Quan họ hay không? Và nên hay không nên sử dụng nhạc cụ đệm hát trong Dân ca Quan họ? Cần khẳng định ngay rằng, đối với Dân ca Quan họ Bắc Ninh thì “đứng im có nghĩa là chết” bởi bản chất của nó là luôn vận động và biến đổi không ngừng.

Vậy nên song song với “chất thuần khiết” của Dân ca Quan họ cổ thì cũng đồng thời phải thừa nhận vai trò, tác dụng của nhạc cụ đối với Dân ca Quan họ, nhất là trong giai đoạn Dân ca Quan họ đang ngày càng lan tỏa và như một thứ thiết yếu phục vụ cuộc sống của con người hiện đại. Cho nên, việc trả lời hai câu hỏi trên đã không còn cần thiết mà quan trọng nhất là sử dụng nhạc cụ đệm hát Quan họ trong hoàn cảnh, không gian nào và làm sao để chọn lựa sử dụng những loại nhạc cụ phù hợp với Dân ca Quan họ?

Nhạc sỹ Trọng Tĩnh, nguyên Hiệu Trưởng trường Trung cấp Văn hóa Nghệ thuật và Du lịch Bắc Ninh chia sẻ: Gần đây, có một số ý kiến cho rằng sử dụng các loại nhạc cụ đệm trong hát Dân ca Quan họ là giảm đi cái hay, cái đẹp vốn có của Quan họ. Nói thế chẳng khác nào mỗi khi hát chèo lại phải trải chiếu ra sân đình thì chèo mới hay ư?! Không gian biểu diễn của Dân ca Quan họ rất đa dạng và phong phú.

Hơn nữa, các nghệ nhân xưa, người hát cũng là người nghe và để thỏa mãn niềm say mê nhưng bây giờ, các hoạt động biểu diễn Dân ca Quan họ thường để phục vụ công chúng thưởng thức. Vậy nên, căn cứ tùy trường hợp, tùy hoàn cảnh mà chọn hình thức hát Quan họ đối đáp hoặc hát có nhạc đệm chứ không thể đòi hỏi lúc nào cũng phải “hát chay”.

Theo tôi nghĩ, sử dụng nhạc cụ không những có tác dụng nâng đỡ mà còn tạo ra sắc thái âm nhạc mới và trong thực tế nó đã, đang được sử dụng như một lẽ đương nhiên. Tuy nhiên, cũng chỉ nên sử dụng nhạc cụ dân tộc như: Nhị, lứu, nguyệt, đàn bầu, tiêu, sáo, thập lục, tam thập lục… ngoài ra các loại nhạc cụ điện tử của phương Tây như Piano, keyboard, guitar hoàn toàn không phù hợp với Dân ca Quan họ thì không nên dùng.

Hát Quan họ có nhạc đệm và hát Quan họ không nhạc đệm vẫn song song tồn tại trong đời sống hôm nay. Nhưng trước thực trạng sử dụng nhạc cụ phổ biến, ồ ạt như hiện nay thì nên chăng cần ban hành những quy định cụ thể về địa điểm, không gian tổ chức, biểu diễn cho đến trang phục và những nhạc cụ được phép sử dụng trong đệm hát Dân ca Quan họ để công chúng thưởng thức, nhất là lớp trẻ thấy được những vẻ đẹp đích thực của Di sản văn hóa Quan họ.