Để Quan họ ngày càng tỏa sáng

Tháng 9-2009, dân ca Quan họ Bắc Ninh được cả thế giới tôn vinh là di sản. Chương trình hành động với nhiều nội dung quan trọng do Chính phủ, tỉnh Bắc Ninh cam kết với UNESCO đã được triển khai ngay sau đó nhằm bảo tồn và phát huy giá trị đặc sắc của dân ca Quan họ. Với sự đa dạng về hình thức, việc bảo tồn và phát triển dân ca Quan họ Bắc Ninh - Di sản văn hóa phi vật thể Đại diện của Nhân loại đang đi đúng hướng ở cả hai khía cạnh bề rộng và chiều sâu.

Cùng một ngày cuối năm 2010, chúng tôi có mặt ở 2 chương trình văn nghệ, mục đích giống nhau nhưng hình thức tổ chức hoàn toàn khác biệt: một là chương trình văn nghệ báo cáo tổng kết lớp dạy hát Quan họ dành cho giáo viên các trường THCS, Tiểu học trên địa bàn huyện Yên Phong; cuộc thứ hai là buổi hát canh theo lối cổ diễn ra tại đình Lũng Giang do CLB Quan họ Người cao tuổi huyện Tiên Du tổ chức.

Nhằm phổ biến vốn di sản đến rộng rãi các tầng lớp nhân dân, lớp học hát Quan họ đầu tiên do trường Trung cấp Văn hoá-Nghệ thuật Bắc Ninh phối hợp với Trung tâm Văn hoá-Thể thao các huyện, thị, thành phố tổ chức tại Yên Phong đã thu hút sự tham gia của 43 học viên là giáo viên 25 trường THCS, Tiểu học trên địa bàn huyện. Tuy thời gian truyền dạy ngắn, chỉ trong 2 tháng nhưng nhiều người từ chưa biết hát dân ca Quan họ đã biết hát và hát hay; từ chưa hiểu đến hiểu nhiều hơn và thật sự trân trọng vốn di sản của quê hương. Hướng đến đối tượng là giáo viên Hoạ-Nhạc và những người yêu thích dân ca Quan họ từ trong nhà trường, chương trình truyền dạy đã góp phần phát triển phong trào ca hát Quan họ theo bề rộng.

Cũng với mục đích bảo tồn và phát huy giá trị của dân ca Quan họ Bắc Ninh nhưng đặc biệt quan tâm ở góc cạnh chiều sâu, canh hát truyền thống diễn ra buổi tối cùng ngày tại đình Lũng Giang (thị trấn Lim, Tiên Du) thêm một lần nữa khẳng định vai trò của cộng đồng trong việc gìn giữ vốn cổ.

Theo ông Lê Danh Khiêm-nhà nghiên cứu có hàng chục năm gắn bó với văn hoá Quan họ thì  “Đây là chương trình hát canh thứ 4 mà huyện Tiên Du tổ chức được trong năm 2010. Ba cuộc trước, một ở Tam Tảo, một của CLB Quan họ Người cao tuổi huyện, cuộc nào cũng phục dựng lối cổ nhưng chuẩn mực nhất phải nói đến là cuộc ở Hoài Thị (Bựu Sim). Và trong tỉnh ta, mới có huyện Tiên Du làm được việc đó”. Khi được hỏi ý kiến cá nhân về chương trình tại đình Lũng Giang, nhà nghiên cứu tỏ ra rất tâm đắc, ông chia sẻ “Quan họ có quá trình liên tục phát triển, chính vì thế nó cũng liên tục đào thải và thích nghi. Bài bản và hình thức thì ngày càng phát triển, nhưng dù có muốn phát triển đến đâu cũng phải giữ lấy cái gốc. Nói một cách hình ảnh thì dù có phát triển thế nào cái cây cũng phải giữ được cái gốc. Việc CLB Quan họ Người cao tuổi Tiên Du đang làm là giữ cái gốc. Tôi rất ủng hộ việc này và cho rằng hoàn toàn đúng hướng bởi chúng ta vẫn cứ nói phát triển, nhưng không có cái gốc thì phát triển thế nào? Giữ lại gốc mới khó. Đương nhiên việc phát triển thì phải do nhiều thế hệ làm”.

Về bảo tồn “cái gốc” như lời của nhà nghiên cứu nói, chúng tôi biết thêm rằng, việc truyền dạy được CLB rất quan tâm. Trong nhịp sống sôi động hiện nay, những người tâm huyết vẫn dành buổi chiều chủ nhật hàng tuần để dạy miễn phí tại Trung tâm Văn hóa-Thể thao huyện cho những ai yêu mến dân ca Quan họ.

Khôi phục lại một canh hát cổ truyền, 23 cặp liền anh, liền chị của CLB Quan họ Người cao tuổi Tiên Du đã tổ chức đúng trình tự, nội dung chuẩn mực. Được chuẩn bị kỹ càng, kịch bản chương trình có tham khảo ý kiến của các nhà chuyên môn thể hiện đầy đủ và đúng 5 giọng lề lối cơ bản là La rằng, Tình tang, Đường bạn, Cây gạo, Cái ả, sau đó đến các giọng lẻ, giọng vặt và giã bạn. Sự thành công của 4 cuộc hát canh truyền thống ở Tiên Du cho phép chúng ta khẳng định: Đó là tín hiệu đáng mừng cho tương lai của dân ca Quan họ Bắc Ninh. Cộng đồng đã và đang ý thức rất rõ rằng di sản cần được nuôi dưỡng từ chính cái nôi đã sinh ra nó. Tất nhiên, cùng với cộng đồng, UBND tỉnh đã có định hướng chiến lược để dân ca Quan họ Bắc Ninh trường tồn và lan toả.

Với các mục tiêu: Giữ gìn và lưu truyền cho các thế hệ mai sau những giá trị độc đáo, mang đậm tính nhân văn của dân ca Quan họ Bắc Ninh nói riêng, những phong tục, tập quán tốt đẹp trong lề lối sinh hoạt văn hoá Quan họ của người Bắc Ninh; Nâng cao nhận thức, lòng tự hào trong các cộng đồng, cá nhân, đặc biệt là thế hệ trẻ về ý nghĩa, trách nhiệm trong việc bảo tồn và phát huy giá trị của di sản văn hoá dân ca Quan họ Bắc Ninh; Đưa di sản dân ca Quan họ Bắc Ninh trở thành nội lực tiềm tàng, là động lực thúc đẩy phát triển về kinh tế-xã hội của tỉnh Bắc Ninh theo hướng bền vững.  Dự án “Bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hoá phi vật thể dân ca Quan họ Bắc Ninh” đã được UBND tỉnh phê duyệt cuối tháng 11-2010. Theo đó, định hướng bảo tồn và phát huy giá trị văn hoá phi vật thể dân ca Quan họ Bắc Ninh tập trung vào hàng loạt nhiệm vụ trước mắt và lâu dài.

Đề xuất mô hình bảo tồn dân ca Quan họ Bắc Ninh, chọn lọc trên cơ sở nghiên cứu, tiếp thu mô hình bảo tồn di sản của một số nước trên thế giới, dự án đưa ra mô hình “bảo tồn và phát triển” dưới hai dạng: bảo tồn tĩnh và bảo tồn động. Theo đó, song song với các nhiệm vụ sưu tầm, chỉnh lý, lưu trữ về văn hóa Quan họ: Biên tập, hệ thống hóa nguồn tư liệu để dự trữ và phục vụ việc tiếp cận các tư liệu về dân ca Quan họ Bắc Ninh của các cộng đồng, cá nhân còn cần phải thực hiện nhiệm vụ bảo tồn các sinh hoạt văn hóa Quan họ ở ngay chính làng, xã-nơi đã sản sinh ra nó, do cộng đồng lựa chọn và thực hiện; bảo tồn thông qua các hội thi, giao lưu; bảo tồn không gian diễn xướng dân ca Quan họ, các lễ hội, các phong tục tập quán, hoạt động của nghệ nhân cùng các hoạt động tuyên truyền giáo dục. Ông Nguyễn Đăng Túc, Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch nhận định: Vấn đề bảo tồn và phát huy giá trị của di sản dân ca Quan họ đã và đang tiếp tục được triển khai tích cực nhằm bảo đảm thực hiện đúng Chương trình hành động mà Chính phủ và tỉnh Bắc Ninh đã cam kết với UNESCO. Di sản văn hóa phi vật thể Đại diện của Nhân loại - dân ca Quan họ không chỉ là niềm tự hào của riêng Bắc Ninh mà đã trở thành niềm kiêu hãnh của cả dân tộc. Chính bởi vậy, chúng tôi trân trọng và đánh giá cao việc tổ chức các buổi hát canh theo lề lối cổ.

Cuộc điều tra, khảo sát làng Quan họ gốc và làng Quan họ thực hành do Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch thực hiện giữa năm cũng cho kết quả rất khả quan: toàn tỉnh có 329 làng Quan họ thực hành. Điều đó có nghĩa là, cùng với 44 làng Quan họ gốc, hơn 300 làng khác trên phạm vi toàn tỉnh đã và đang thường xuyên tổ chức sinh hoạt ca hát Quan họ.

Dân ca Quan họ Bắc Ninh là loại hình sinh hoạt văn hóa thể hiện tâm hồn, trí tuệ, cốt cách của người Bắc Ninh-Kinh Bắc. Được bảo tồn từ trong các hoạt động văn hóa, xã hội của cộng đồng, được cộng đồng lưu giữ, trao truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác, Quan họ đã trở thành bản sắc của địa phương và trở thành không gian văn hóa đặc thù trong kho tàng nghệ thuật dân gian Việt Nam. Do vậy, việc bảo tồn và phát huy giá trị của di sản không phải là việc ngày một, ngày hai mà cần có một lộ trình. Với những hoạt động tích cực từ nhiều phía, chắc chắn di sản Quan họ sẽ ngày càng tỏa sáng.

Bài, ảnh: Thùy Vy