Đến với bài thơ hay: Gánh

Nguyễn Phan Hách

Quang tre kĩu kịt

Đòn gánh dẻo dai

Một đời mẹ gánh

Chín rạn hai vai

Mẹ gánh mặt trời mỗi sớm

Mẹ gánh trăng sao đêm về

Một bên mùa thu mơ mộng

Một bên mẹ gánh mùa hè

Mẹ gánh đời cha vất vả

Mẹ gánh đời con còng lưng

Mẹ gánh một bên ngọn núi

Một bên trong vắt dòng sông

Cánh cò cánh vạc bay tung

Mà vai mẹ còn phải gánh

Đồng xanh trong gánh mạ non

Đồng vàng trong quang thóc giống

Mẹ gánh một bên quá khứ

Một bên mẹ gánh tương lai

Năm mươi năm oằn xương sống

Đạn bom máu lửa chông gai.

Bao nhiêu chân lý trên đời

Bám đòn gánh tre kĩu kịt

Và bao nhiêu là học thuyết

Nằm trong quang thúng mẹ tôi.

Địa đồ nước Việt Nam mình

Hình người đàn bà đội nón

Cong cong như là người gánh

Mẹ ơi, tượng mẹ đấy mà…

(Báo Nhân dân cuối tuần số 8 (995) ngày 24-2-2008)

Một tượng đài bằng thơ

Đây thực sự là một tượng đài bằng thơ. Vừa hoành tráng, diễm lệ vừa sang trọng, hiện đại. Kể lể mà hàm súc. ẩn ảo mà dân dã. Cụ thể mà khái quát. Hiện thực đời thường, sống động mà lãng mạn, trữ tình, lạc quan, trong sáng.

Tất cả đấy là thao tác thống nhất các mặt đối lập theo phong cách học để có kết cấu rất chặt, làm nổi bật tứ thơ thâm hậu và độc đáo.

Trong mặt bằng nói chung của thơ Việt Nam đương đại, nhiều người ồn ào, xô bồ, chắp vá bao nhiêu thứ chủ nghĩa, bao nhiêu thứ thi pháp Tây Tàu kim cổ. Bài Gánh của Nguyễn Phan Hách vẫn viết theo lối truyền thống, bình dị. Đề tài quá quen thuộc mà vẫn có sức hấp dẫn, lay động người đọc đến kinh ngạc. Những bài thơ hội được những phẩm chất như thế không nhiều. Cho nên, trước hết phải là hay cái đã. Mà thơ hay tức là phải làm người đọc xúc động. Quan niệm như thế có phải là nghệ thuật vị nhân sinh chăng?

Người làm thơ, ai chả có thơ về Mẹ? Ai chả biết hai câu thơ nổi tiếng trong bài “Văn tế thập loại chúng sinh” của Đại thi hào Nguyễn Du: Có những kẻ đi về buôn bán/ Đòn gánh tre chín rạn hai vai. Hình tượng người đàn bà Việt Nam, người mẹ Việt Nam còn gì điển hình hơn nỗi xót xa khi mẹ đi chợ về, đặt gánh xuống là lấy cái nón quạt lấy quạt để, hai vạt áo đẫm mồ hôi, hai vai chai sần, bầm tím và rớm máu! Lam lũ, cơ cực còn gì hơn việc gánh nặng đường trường chang chang nắng lửa. Vậy mà vẫn phải “Đòn gánh dẻo dai/Một đời mẹ gánh”.

Mặt trời mỗi sớm, trăng sao về đêm. Mùa thu mơ mộng, mùa hè hiện thực. Đó là thời gian nghệ thuật. Tần tảo, thầm lặng hy sinh vì chồng vì con. Nuôi đủ năm con với một chồng (Tú Xương). Xuân Diệu bảo hóa ra ông chồng cũng chỉ là con số cơ học làm dài thêm danh sách gia đình đông miệng ăn. Mà khẩu thực sơn băng! (Miệng ăn núi lở). Mẹ gánh đời cha vất vả/Mẹ gánh đời con còng lưng. Lấy chồng gánh vác giang sơn nhà chồng (ca dao cổ). Lời mẹ dặn trước khi con gái về nhà chồng như thế. Giang là sông, sơn là núi. Mẹ gánh một bên ngọn núi/ Một bên trong vắt dòng sông. Nguyễn Phan Hách thật có lý khi viết câu thơ tưởng như vô lý.

Bên dòng sông, bên ngọn núi. Cánh cò, cánh vạc, đồng xanh đồng vàng… là không gian nghệ thuật ở hai đầu đòn gánh, thấu thị vào năm mươi năm oằn xương sống của một kiếp người, khi yên hàn, khi binh lửa.

Hai khổ kết, bốn câu thâm trầm ám ảnh và bốn câu nâng lên sức gợi mở, đồng nhất người mẹ cụ thể, mồ hôi nước mắt với người Mẹ Tổ quốc như một tượng đài giữa gió cả trời cao. Đến lúc cảm xúc thăng hoa không kìm được, tác giả kết bằng một câu cảm thán: Mẹ ơi!… Vì thế bài thơ như mở ra cho người đọc liên tưởng và đồng sáng tạo.

Nguyễn Văn Chương

Giáo viên hưu trí