Đi lên gặp Tiến sĩ, đi xuống gặp Quận công

Trải hàng nghìn năm lịch sử, danh nhân hào kiệt đất Bắc Ninh đời nào cũng có. Miền đất “trọng văn” và “thượng võ” này đã sản sinh, cung cấp cho đất nước một đội ngũ tri thức tài đức với hàng trăm vị Tiến sĩ Nho học cùng nhiều bậc võ tướng tài ba thiện nghệ, tinh thông mưu lược…

Văn Miếu Bắc Ninh - Biểu tượng truyền thống hiếu học, khoa bảng quê hương Bắc Ninh-Kinh Bắc.

Quê hương Bắc Ninh không chỉ có “một giỏ Sinh đồ, một bồ Tiến sĩ, một bị Trạng nguyên, một thuyền Bảng nhỡn” mà còn có nhiều danh gia vọng tộc nối đời làm tướng. Dọc theo con đường cái quan, tức tỉnh lộ 279 ngày nay, đi lên phía Bắc mạn sông Cầu là “làng Tiến sĩ” Kim Đôi (Kim Chân, thành phố Bắc Ninh) với 25 vị đại khoa, còn đi xuống phía Nam mạn sông Đuống có dòng họ Nguyễn Đức vũ công lừng lẫy với 18 vị dũng tướng được phong tước Quận công ở Quế Ổ (Chi Lăng, Quế Võ). Vì vậy, dân gian thực không quá lời khi ngợi ca vùng đất Bắc Ninh  địa linh nhân kiệt “đi lên gặp Tiến sĩ, đi xuống gặp Quận công”…
Hiếu học vốn là truyền thống văn hóa quý báu của nhiều vùng miền trong cả nước nhưng từ hiếu học để đạt kết quả khoa bảng rực rỡ thì chỉ có Bắc Ninh-Kinh Bắc. Với 669 vị đại khoa được khắc tên trên bia Văn Miếu Bắc Ninh, chiếm gần 1/3 tổng số đại khoa của nước ta thời phong kiến, Bắc Ninh không chỉ đứng đầu cả nước về số người đỗ đại khoa mà còn có nhiều nét độc đáo như: có Lê Văn Thịnh- người đỗ đầu trong khoa thi đầu tiên của nhà nước phong kiến năm 1075; có Trạng nguyên khai khoa Nguyễn Quán Quang, có Lưỡng quốc Trạng nguyên Nguyễn Đăng Đạo, có Tiến sĩ Nguyễn Đăng (tức Trạng Tỏi) được phong danh hiệu “Tứ nguyên” là trường hợp độc nhất trong lịch sử khoa cử Hán học Việt Nam… Đáng chú ý là “làng Tiến sĩ” Kim Đôi có dòng họ Nguyễn với 18 người đỗ đại khoa, trong đó người đỗ Tiến sĩ trẻ tuổi nhất năm 15 tuổi là Nguyễn Nhân Thiếp. Đây là gia tộc điển hình cho truyền thống thông minh, hiếu học, khoa bảng của quê hương Bắc Ninh. Điểm độc đáo của gia tộc này là 13 đời liên tiếp có người đỗ Đại khoa, có 5 anh em ruột cùng đỗ Tiến sĩ. Hiện tượng này được giới nghiên cứu lịch sử ghi nhận chưa có ở Việt Nam mà chỉ gặp ở họ Đậu của Yên Sơn (Trung Quốc) thời phong kiến.
Những dòng họ nối đời khoa bảng ở Bắc Ninh xưa còn có họ Nguyễn Vĩnh Kiều, họ Nguyễn Đăng ở Liên Bão, họ Đàm ở Hương Mạc, họ Ngô ở Tam Sơn, Vọng Nguyệt, họ Trần Danh ở Phương Triện, họ Vũ ở Ngọc Quan…
Không chỉ giỏi văn chương, trọng đạo học, người Bắc Ninh còn có tinh thần thượng võ, trọng nghĩa, trọng tình. Bắc Ninh-Kinh Bắc cũng là địa phương đứng đầu cả nước về Tiến sĩ ngạch võ (tức Tạo sĩ). Kể từ năm 1724, khi triều Lê mở khoa thi chọn nhân tài võ lược đến hết thời Lê Trung Hưng, cả thảy có 19 khoa thi với 199 Tạo sĩ thì Kinh Bắc đứng dầu với 29 vị, sau đến Nghệ Tĩnh 25 vị, Hải Dương 15 vị, Thanh Hóa 14 vị… Tự hào hơn là người Kinh Bắc cũng giữ ngôi vị khai khoa Tạo sĩ nước Nam. Phần lớn các Tạo sĩ đất Bắc Ninh- Kinh Bắc đều gia nhập quan trường, đảm nhận những chức vụ quan trọng, một số trở thành những danh tướng trung nghĩa còn mãi lưu danh trong sử sách như các Quận công dòng họ Nguyễn Đức… Quê hương hôm nay còn ghi đậm dấu ấn của những chiến công lừng lẫy, những di tích lịch sử, dòng họ, võ quan kiệt xuất mưu lược tài ba, đến các hoạt động mang đậm tinh thần thượng võ như đấu vật, tỉ thí võ công và nhiều lò võ nức tiếng ở Việt Hùng (Quế Võ), Chi Nhị, Cao Đức (Gia Bình) hay một số lò võ khác ở Yên Phong, Lương Tài, Thuận Thành…
Ngày nay, người Bắc Ninh cũng rất đỗi tự hào khi truyền thống thông minh, hiếu học vẫn được giữ vững và phát triển lên tầm cao mới. Giáo dục trên Đại học cũng nhiều ấn tượng với hàng chục người được phong hàm Giáo sư, Phó giáo sư, hàng trăm người có học vị Tiến sĩ, hàng vạn cán bộ có trình độ Thạc sĩ đã và đang tham gia đóng góp tích cực vào sự nghiệp đổi mới quê hương, đất nước. Trong đó có những nhà khoa học đầu ngành của Việt Nam, được quốc tế khâm phục, tiêu biểu như: Giáo sư Triết học Trần Đức Thảo, Giáo sư Nông học Vũ Tuyên Hoàng, Giáo sư Địa chất Nguyễn Văn Chiển, Giáo sư Toán lý Đàm Thanh Sơn, Giáo sư-Kiến trúc sư Đàm Trung Phường… Bên cạnh đó, nhiều nhà văn, nhà thơ, nhạc sĩ, họa sĩ, diễn viên nổi tiếng là người Bắc Ninh như: Ngô Tất Tố, Nguyễn Công Hoan, Nguyễn Huy Tưởng, Kim Lân, Hoàng Tích Chu, Thế Lữ, Hoàng Cầm, Hồ Bắc, Huy Du, Nguyễn Đức Toàn, Nguyễn Phan Hách… cùng bao tài năng trẻ khác trên mọi lĩnh vực là những minh chứng điển hình cho bản sắc văn hóa con người Bắc Ninh đương đại.
(Bài viết có sử dụng tư liệu trong cuốn “Tìm hiểu bản sắc văn hóa con người Bắc Ninh-Kinh Bắc).