Ðộc đáo mộc bản “Y tông tâm lĩnh”

Bảo tàng Bắc Ninh hiện đang lưu giữ hàng ngàn tài liệu hiện vật gốc có giá trị về nhiều mặt, phản ánh sâu sắc bề dầy lịch sử, văn hiến của quê hương, đất nước, đặc biệt trong đó có hơn 1400 mộc bản (sách gỗ), phần lớn là ván khắc về bộ sách thuốc nổi tiếng “Hải Thượng y tông tâm lĩnh” của đại danh y Lê Hữu Trác.

Theo thư tịch cổ cho biết danh y Lê Hữu Trác sinh ngày 12 tháng 11 năm Canh Tý (1720) tại làng Liêu Xá, huyện Đường Hào, phủ Thượng Hồng, trấn Hải Dương (nay là xã Liêu Xá, huyện Yên Mỹ, tỉnh Hưng Yên), trong một gia đình có truyền thống khoa bảng. Thân phụ của ông là Tiến sĩ Lê Hữu Mưu, đỗ Đệ tam giáp Tiến sĩ, làm Thị lang Bộ Công triều vua Lê Dụ Tông; trong họ còn có nhiều người học giỏi, đỗ đạt cao và làm quan trong triều vua Lê - chúa Trịnh.

Lúc nhỏ Lê Hữu Trác theo cha đi học ở Thăng Long và nổi tiếng là học trò hay chữ, đã thi đậu Tam trường. Năm 19 tuổi, cha mất nên ông phải nghỉ học về nhà chịu tang, ít lâu sau ông lại xung vào quân ngũ và theo nghiệp kiếm cung. Nhưng rồi nhận thấy đây là công việc không hợp với ý mình nên chỉ vài năm sau, nghe tin người anh cả mất, Lê Hữu Trác xin ra khỏi quân ngũ, lấy cớ về thay anh nuôi mẹ già 70 tuổi và mấy cháu mồ côi ở Hương Sơn (Hà Tĩnh).

Về Hương Sơn không lâu thì Lê Hữu Trác bị ốm nặng, may nhờ gặp thầy thuốc tên là Trần Độc chữa trị hơn một năm mới khỏi. Trong thời gian chữa bệnh, những lúc rỗi rãi, Lê Hữu Trác thường hay mượn bộ sách thuốc Phùng thi cẩm nang của Trung Quốc để đọc và hiểu thấu. Khi khỏi bệnh về Hương Sơn, ông làm một ngôi nhà nhỏ ở ven rừng, quyết chí theo học nghề thuốc chữa bệnh cứu người và lấy biệt hiệu Hải Thượng Lãn Ông. Do có kiến thức rộng, chuẩn bệnh, kê đơn thận trọng nên ông đã chữa khỏi nhiều trường hợp bệnh nặng mà người khác chữa mãi không khỏi. Tên tuổi Hải Thượng vì thế lan rất nhanh khắp vùng Thanh - Nghệ - Tĩnh, ra tới tận Kinh thành Thăng Long. Bên cạnh với việc chữa bệnh, cứu người, Hải Thượng còn mở trường đào tạo thầy thuốc, tổ chức ra Hội đông y nhằm tập hợp những người đã học xong ra làm nghề và còn biên soạn sách.

Một số ván khắc trong Bộ mộc bản “Y tông tâm lĩnh” được lưu giữ tại Bảo tàng Bắc Ninh.

Bộ sách “Y tông tâm lĩnh ” (nghĩa là những điều đã lĩnh hội được của những thầy thuốc trước), được Hải Thượng Lãn Ông công phu biên soạn trong gần 10 năm, bắt đầu vào lúc ông đã 40 tuổi (1760) và căn bản hoàn thành khi ông tròn 50 tuổi (1770). Toàn bộ sách Hải Thượng để lại mà ngày nay chúng ta được thừa hưởng như một tài sản vô giá của nền y học cổ truyền Việt Nam gọi là “Hải Thượng Y tông tâm lĩnh” gồm 28 tập, 66 quyển, bao gồm lý, pháp, phương, dược và biện chứng luận trị về nội khoa, ngoại khoa, phụ khoa, sản khoa, nhi khoa, đậu sởi, nhãn khoa, thương khoa, cấp cứu và cả đạo đức y học, vệ sinh phòng bệnh v.v... Điểm đặc sắc của  bộ là Hải Thượng đã tiếp thu có phê phán, chọn lọc những tinh hoa y học nước ngoài rồi vận dụng những kiến thức cơ bản ấy vào điều kiện cụ thể về khí hậu, về con người và cả về cách suy nghĩ của con người Việt Nam để viết ra bộ sách thuốc phù hợp với nước ta.

Sách viết công phu như vậy nhưng cho đến khi Hải Thượng mất (1791) nội dung bộ sách “Hải Thượng Y tông tâm lĩnh” vẫn chưa được san khắc để in thành sách. Trải qua một thời gian, xuất hiện việc tản mát nội dung do việc truyền bản bằng cách chép tay, người giữ được phần này, người giữ được phần kia, dẫn đến nguy cơ thất truyền bộ sách đáng quý trên. May mắn, vào thời vua Tự Đức (1848 - 1883), nhà sư Thích Thanh Cao khi ấy trụ trì chùa Đồng Nhân, nay thuộc phường Đại Phúc, thành phố Bắc Ninh, do cơ duyên đã dày công sưu tầm đầy đủ bộ sách từ nhiều nguồn khác nhau, sau đó hội bàn với các danh y khác khảo đính lại bản thảo và tiến hành cho khắc ván để in thành sách. Công việc san khắc (khắc chữ vào ván gỗ) bộ sách “Hải Thượng Y tông tâm lĩnh” được thực hiện tại chùa Đồng Nhân  trong vòng  6 năm liên tiếp (1879 - 1885) thì hoàn thành. Đây là lần đầu tiên và cũng là duy nhất bộ sách “Hải Thượng Y tông tâm lĩnh” được in khắc vào ván, những vấn đề mà ngành y học cổ truyền ngày nay được kế thừa từ Hải Thượng Lãn Ông chính là từ nội dung bộ ván khắc này.

Mộc bản Hải Thượng y tông tâm lĩnh là bộ ván duy nhất in khắc bộ sách thuốc quý giá của danh y Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác. Toàn bộ số mộc bản này được Hòa thượng Thích Thanh Cao, nhà sư trụ trì chùa Đồng Nhân (phường Đại Phúc, thành phố Bắc Ninh) cho san khắc cách ngày nay trên 100 năm (1897) và đã được sử dụng để in ra bộ sách thuốc quý giá “Hải Thượng y tông tâm lĩnh” mà ngay nay chúng ta được kế thừa, phát huy. Trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp, toàn bộ số ván khắc trên vẫn được lưu giữ tại chùa Đồng Nhân. Vào những năm 1970, phần lớn số ván này được Bảo tàng Hà Bắc sưu tầm và đưa về lưu giữ trong kho của Bảo tàng. Năm 1997 tỉnh Bắc Ninh được tái lập, số mộc bàn này được trao lại cho Bảo tàng Bắc Ninh lưu giữ cho đến nay.

Mộc bản “Hải Thượng y tông tâm lĩnh” lưu giữ tại Bảo tàng Bắc Ninh là bộ ván duy nhất in khắc bộ sách thuốc nổi tiếng của danh y Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác có giá trị to lớn nhiều mặt. Ngoài giá trị về mặt nội dung y học cổ truyền, bộ mộc bản này còn bao hàm các giá trị về lịch sử, văn hóa, văn học, mỹ thuật… và đã trở thành di sản văn hóa độc đáo vô cùng quý giá của quê hương, đất nước.