Ba câu chuyện về “đạo làm trò”

Dự Đại hội Khuyến học Yên Phong, tôi bất ngờ gặp lại nhà giáo Đỗ Văn Liễn, nguyên Phó Chủ tịch Hội Khuyến học huyện từ năm 2006 đến 2016. Ông đã 85 tuổi nhưng vẫn tinh anh lắm. Ở Yên Phong, ông được ví như cuốn từ điển sống về giáo dục thời kỳ kháng chiến chống Mỹ cứu nước.

Nhà giáo Đỗ Văn Liễn tại nhà riêng ở Phú Mẫn, thị trấn Chờ.  (Ảnh tư liệu)

Hơn nửa thế kỷ trước, thầy Đỗ Văn Liễn là Hiệu trưởng trường cấp 2 Hàm Sơn (nay là THCS thị trấn Chờ), trường tiên tiến chống Mỹ cứu nước, điển hình toàn Hà Bắc. Năm 1969, phong trào nuôi trâu bò béo, khỏe của các xã viên Hợp tác xã Măng non Phú Mẫn do trường phát động đã được nêu gương trên báo Hà Bắc, được Bác Hồ viết thư khen đúng ngày sinh nhật cuối cùng của Người (19-5-1969).
Kết thúc Đại hội, ngồi với nhà giáo Nghiêm Đình Thường, người vừa thôi chức Phó Chủ tịch Hội Khuyến học huyện, tôi vỡ thêm bao chuyện về thầy Liễn. Thầy Liễn và thầy Thường vừa là tình thầy trò (thầy Thường là học trò thầy Liễn), vừa là tình đồng nghiệp (cùng dạy tại trường Hàm Sơn, nghỉ hưu lại cùng tham gia công tác khuyến học) nên dù tuổi cao vẫn giữ đúng đạo làm trò. Nhà giáo Nghiêm Đình Thường kể, trong nhiều đức tính của thầy Liễn, ông học được ở thầy một thứ “đạo”, ấy là “đạo làm trò”.
1. Trong kháng chiến chống Pháp, năm 1953, trường cấp 3 Hàn Thuyên, Bắc Ninh phải sơ tán lên xã Xuân La, huyện Phú Bình, tỉnh Thái Nguyên. Thầy trò nhà trường cùng ở nhờ nhà dân, lớp học thì dựng tạm nơi sườn đồi hoặc học nhờ đình, chùa. Cậu học sinh ham học Đỗ Văn Liễn ấn tượng nhất về cô giáo trẻ Vũ Vinh Hương. Cô Vinh Hương sau là Hiệu trưởng trường cấp 3 Hàn Thuyên, là vợ Trung tướng Văn Cương, nguyên Hiệu trưởng Trường Sỹ quan Chính trị.
Thời trẻ cô Vinh Hương vừa xinh xắn, dạy hay lại rất quan tâm đến học sinh. Ở vùng tản cư, tối tối cô vẫn đến thăm, hỏi han tình hình học tập của các em. Sau này, khi đất nước yên bình, cùng sinh sống tại Bắc Ninh, mối quan hệ cô trò ngày càng thêm gắn bó. Sống ở Yên Phong nhưng có dịp lên Bắc Ninh thầy Liễn đều tranh thủ đến thăm cô giáo cũ ở phường Thị Cầu. Nhớ lần gặp năm 2014, lúc ấy cựu học sinh Đỗ Văn Liễn đã là lão nhà giáo 77 tuổi. Trò biếu cô bánh tẻ, cô tặng lại trò mấy bài thơ mới làm. Khi chụp ảnh chia tay, cô Vinh Hương cảm động nói với mọi người: Đỗ Văn Liễn là học trò duy nhất thời kháng chiến còn đi lại thân thiết với gia đình tôi. Cậu ấy là điển hình thế hệ “học sinh vàng” của tôi đấy.
2. Hè năm 2016, thầy Liễn rủ thầy Thường ra Hà Nội, thăm lại thầy cũ. Nhà giáo Nguyễn Đình Ngọ là người xứ Nghệ, năm 1954 là giáo viên Toán của trường Hàn Thuyên. Lúc bấy giờ thầy Ngọ rất trẻ, đẹp trai và rất vui tính. Bài giảng của thầy luôn có sức lôi cuốn bởi tác phong đĩnh đạc, giọng nói truyền cảm, khúc chiết lại hết sức nhiệt tình với học sinh. Thầy Ngọ chỉ dạy ở Hàn Thuyên một thời gian ngắn sau đó sang trường Sư phạm Bắc Ninh, đến năm 1965 thì chuyển ra Bộ Giáo dục - Đào tạo.
Thời điểm thầy Liễn ra thăm, thầy Nguyễn Đình Ngọ vừa tròn 90 tuổi, sức khỏe giảm sút, vợ thầy Ngọ đã mất mấy năm, thầy ở cùng con trai. Cùng vào tuổi hoàng hôn cuộc đời, thầy trò gặp nhau mừng mừng tủi tủi. Ngó những món quà quê mà “lão học trò” lỉnh kỉnh xách từ Bắc Ninh sang, nào là gạo nếp, bánh tẻ, rau ngót, bí xanh, lá lốt…, thầy Ngọ bất chợt rưng rưng! Ngờ đâu, đấy cũng là lần hội ngộ cuối cùng giữa hai thầy trò. Một chiều đông lạnh năm 2016, vừa nhận điện của con trai thầy Ngọ, báo tin thầy Ngọ qua đời, thầy Đỗ Văn Liễn dù đang có việc riêng vẫn tất bật bắt xe ra Hà Nội kịp thắp cho thầy nén hương và đưa thầy về nơi an nghỉ cuối cùng.
Tuổi cao, người già thường sống bằng kỷ niệm. Thi thoảng mở cuốn album ảnh hoen mờ theo năm tháng, bắt gặp nụ cười của thầy Ngọ năm nao, trong lòng ông giáo già Đỗ Văn Liễn lại trào dâng cảm xúc...
3. Nhờ tham gia công tác khuyến học, trong lần giao lưu ở Vĩnh Phúc, nhà giáo Đỗ Văn Liễn vô tình lần ra địa chỉ người thầy đáng kính dạy mình từ 60 năm trước. Đó là thầy Nguyễn Quỳnh Cư, giáo viên Vật lý, sau làm Hiệu trưởng trường trung học Trần Phú, nay thuộc thành phố Vĩnh Yên.
Chuyện thế này, sau hòa bình lập lại ở miền Bắc, cuối năm 1954, trường Hàn Thuyên từ vùng tản cư về lại Bắc Ninh. Do hoàn cảnh riêng chưa về được, Đỗ Văn Liễn phải học nhờ trường Trần Phú năm lớp 8, do thầy Nguyễn Quỳnh Cư làm chủ nhiệm. Năm 1955, mẹ qua đời, Đỗ Văn Liễn có ý định thôi học, biết chuyện, thầy Quỳnh Cư tìm đến tận nhà riêng động viên bằng mọi cách vẫn phải đến trường. Nghe lời thầy, cuối năm 1955, Đỗ Văn Liễn trở về trường Hàn Thuyên học nốt trung học. Sau này ngẫm lại, nếu không có thầy Quỳnh Cư, chuyện học của Đỗ Văn Liễn có lẽ đã đứt đoạn. Biết ơn thầy, nhưng thời ấy hoàn cảnh đất nước khó khăn không có cách nào tìm gặp lại được thầy giáo cũ đáng kính ấy.
Nhà giáo Đỗ Văn Liễn đã tìm được địa chỉ, số điện thoại của thầy giáo cũ trong một con phố yên tĩnh của thành phố Vĩnh Yên. Gặp nhau sau đúng một hoa giáp, cả thầy lẫn trò, hai mái đầu bạc lơ thơ tóc ôm chặt nhau chẳng nói thành lời. Thầy Đỗ Văn Liễn sụt sùi: “Không ngờ sau 60 năm mới được gặp thầy, em vô cùng biết ơn thầy!” Thầy Đỗ Văn Liễn nói tiếp “chính nhờ thầy em mới có được ngày hôm nay. Em xin biếu thầy chiếc mũ mềm để thầy đội khi mùa đông tháng giá cùng ít gạo nếp thơm quê em để thầy ăn tết”. Thầy Nguyễn Quỳnh Cư rất cảm động về tấm lòng người học trò đất quê Quan họ. Bữa ấy, thầy Quỳnh Cư còn bố trí đưa học trò năm xưa thăm thú nhiều nơi ở Vĩnh Phúc và hẹn gặp lại tại Bắc Ninh.
Xuân Bính Thân 2016, con cháu làm lễ mừng thọ nhà giáo Đỗ Văn Liễn tròn 80 tuổi, cả gia đình nhà giáo Nguyễn Quỳnh Cư về chúc mừng. Hàng xóm hỏi đi đâu, thầy Quỳnh Cư hóm hỉnh: Tôi đi mừng thọ một “cụ” giáo là học trò cũ của tôi, “cụ” ấy ở Yên Phong, Bắc Ninh”. Thầy còn chỉ lên đầu, khoe: “Đây là chiếc mũ mà “cụ” học trò cũ tặng tôi đấy”. Giữ đúng “đạo làm trò”, chiều xuân hôm ấy, thầy Liễn xin được đưa thầy giáo cũ thăm thú nhiều nơi, trong đó có đền Đô ở Đình Bảng. Đình Bảng cũng là nơi thầy Nguyễn Quỳnh Cư cất tiếng khóc chào đời.
Ba câu chuyện nhỏ về cách ứng xử của ông giáo già thật đáng để chúng ta phải suy ngẫm về “đạo làm trò”.