Bà Hoàng Thị Hay - Người phụ nữ tiêu biểu của xứ Kinh Bắc

Kinh Bắc là vùng đất địa linh, xứ ấy có những con người anh kiệt, những dòng họ nổi tiếng được lưu danh sử vàng, điển hình là họ Nguyễn ở Kim Đôi, xã Kim Chân, thành phố Bắc Ninh. Đây là một trong Tứ lệnh tộc xứ Kinh Bắc được vua ban chữ vàng khen ngợi vì thành tích học tập.

Nguyên nhân chủ yếu mang đến thành công cho các vị Tiến sĩ đó là truyền thống giáo dục, sự quan tâm, chính sách khuyến học của các gia đình, dòng họ. Theo gia phả và nội dung tấm bia đá “Từ Mẫn Nguyễn Công kị thất Hoàng Thị chi mộ” hiện đặt tại Từ đường họ Nguyễn do Trạng nguyên Lương Thế Vinh biên soạn năm Giáp Thìn, niên hiệu Hồng Đức (1484) thì các vị tiến sĩ họ Nguyễn đỗ đạt được là có công chăm sóc rất lớn của người mẹ là cụ bà Hoàng Thị Hay. 

Cụ Hoàng Thị, huý là Hay, hiệu Từ Thiện, sinh năm Giáp Thân (1404), vốn là con cháu của danh tướng Hoàng Phụng Thế dưới triều Trần ở Dược Sơn, Phượng Nhãn phải chạy loạn nhà Hồ, lớn lên trong thời binh đao loạn lạc, sau lấy cụ Nguyễn Lung, hiệu Từ Mẫn, rồi cùng về ở làng Kim Đôi, xã Kim Chân ngày nay để sinh sống, lập nghiệp. Cụ Hoàng Thị Hay là người phụ nữ nổi tiếng thông minh tài sắc, hiếu nghĩa khoan hoà, tính cần kiệm đảm đang, đầy lòng nhân ái. Hai ông bà luôn khuyên nhủ con cái dốc lòng tu chí về nghiệp học mà thành danh đỗ đạt.

Cụ bà Hoàng Thị Hay mất ngày mùng 5 tháng 8 năm Giáp Thìn niên hiệu Hồng Đức (1484), thọ 81 tuổi. Sau khi mất được đem về hợp táng vào bên trái mộ cụ ông Từ Mẫn. Hai ngôi mộ cùng đánh dấu ghi chung vào một bia đá.

Theo sử sách ghi chép thì gia đình họ Nguyễn chính là gia đình có nhiều người cùng đỗ đạt nhất trong lịch sử khoa cử Việt Nam, khi mà 5 anh em ruột lần lượt trở thành tiến sĩ lúc dưới tuổi 20 chỉ trong vòng chín năm từ năm Bính Tuất (1466) đến năm Ất Mùi (1475). Đó là:

- Nguyễn Nhân Thiếp, đỗ Đệ tam giáp đồng Tiến sĩ xuất thân khoa Bính Tuất, niên hiệu Quang Thận 7 (1466).

- Nguyễn Nhân Bị, đỗ Đệ tam giáp đồng Tiến sĩ xuất thân khoa Bính Tuất, niên hiệu Quang Thận 7 (1466).

- Nguyễn Nhân Phùng, đỗ Đệ tam giáp đồng Tiến sĩ xuất thân, khoa Kỷ Sửu niên hiệu Quang Thuận 10 (1469). Được vua Lê Thánh Tông bút phê đổi tên là Nguyễn Xung Xác.

- Nguyễn Nhân Dư, đỗ Đệ tam giáp đồng Tiến sĩ xuất thân, khoa Nhâm Thìn niên hiệu Hồng Đức 3 (1472).

- Nguyễn Đạc, đỗ Đệ tam giáp đồng Tiến sĩ xuất thân khoa Ất Mùi, niên hiệu Hồng Đức 6 (1475).

Tất cả 5 người này đều đỗ tiến sĩ dưới thời vua Lê Thánh Tông và đều giữ những chức vụ quan trọng trong triều, được nhà vua trọng dụng, yêu quý. Đương thời, vua Lê Thánh Tông còn phong cho gia đình họ Nguyễn 8 chữ vàng là “Kim Đôi gia thế, chu tử mãn triều”, nghĩa là: “Gia thế họ Nguyễn ở Kim Đôi áo đỏ, áo tía đầy triều”.

Trong số 8 người con trai của các cụ thì trừ người con cả là Nguyễn Nhân Kiếp không ra làm quan, còn lại tất cả đều đỗ đạt. Trường hợp Nguyễn Nhân Kiếp khá đặc biệt. Mặc dù học rất giỏi nhưng do hoàn cảnh gia đình nghèo khó, phải ở nhà nuôi các em nên ông không có điều kiện đi thi và làm quan. Tuy nhiên, nhà vua vẫn biết tới tài năng đức độ của ông nên phong cho là Kim Khê cư sĩ.

Trải trường kỳ lịch sử hơn 500 năm, kể từ khi các vị bắt đầu con đường khoa lộ mở mang tạo nghiệp, với truyền thống khoa cử rực rỡ cùng 18 vị Tiến sĩ ghi danh bảng vàng, các thế hệ khởi phát khoa danh, truyền thống khoa bảng của làng Kim Đôi trở thành một đề tài cuốn hút đối với các nhà nghiên cứu lịch sử, văn hoá trong và ngoài nước. Với những giá trị to lớn, tiêu biểu cho vùng đất văn hiến Kinh Bắc, năm 1989, Từ đường tổ họ Nguyễn ở Kim Đôi vinh dự được Nhà nước công nhận là di tích Lịch sử - Văn hoá.

Nhân lên tinh thần hiếu học, khoa cử của quê hương, ngày nay con cháu gia tộc họ Nguyễn vẫn không ngừng khói hương trông coi Từ đường, bồi đắp nền nhân, hoà mục nhân ái, yêu thương lẫn nhau, phát huy truyền thống tốt đẹp của cha ông. Tô thắm tấm gương sáng hiếu từ dạy con thành danh của cụ Hoàng Thị Hay, người phụ nữ có vai trò vô cùng quan trọng đối với gia đình, người thắp lửa và có tác động đặc biệt quan trọng, không quản ngày đêm, bà chăm lo cho các con từng miếng ăn giấc ngủ, bồi dưỡng tâm hồn và tình cảm, biết sống theo đạo lí với bản chất lương thiện. Nhờ công lao sinh thành, dưỡng dục chăm sóc của người mẹ hiền, những người con của bà thành đạt, hiển vinh trở thành những bậc lương đống cốt cán hữu ích cho triều đình, quê hương.

Tiếp nối truyền thống của quê hương, tinh thần của người phụ nữ tiêu biểu xứ Kinh Bắc xưa, nhiều người con ưu tú của Kim Đôi đã và đang cống hiến cho đất nước, phục vụ nhân dân, đóng góp cho sự nghiệp xây dựng và phát triển quê hương đất nước làm rạng danh truyền thống văn hoá, khoa bảng dòng họ.