Bài thơ “Đề gác chuông chùa Cô Mễ” và tác giả Bùi Huy Bích

Trong tập “Tồn Am thi cảo” (3 quyển) của Bùi Huy Bích có một bài thơ rất hay tả gác chuông chùa Cô Mễ (nay thuộc phường Vũ Ninh, thành phố Bắc Ninh). Toàn văn bài thơ như sau:

Phiên âm: ĐỀ CÔ MỄ SƠN TỰ CHUNG LÂU

Lâu đầu ỷ tỷ đối dao cung,
Ẩn ước yên thôn nhất vọng thông.
Sơn thế tung hoành vân cảnh hạ,
Tùng thanh dao duệ nguyệt minh trung.
Thụ già hành kính hoa hàm vũ,
Tăng diễn chân kinh đạc hưởng phong.
Du khách ngẫu phùng thanh thương xứ,
Hoài nhân bất tại hựu thuỳ đồng!

Dịch thơ: ĐỀ GÁC CHUÔNG CHÙA CÔ MỄ

Dựa tường lầu ngọc liếc nhìn qua,
Khói biếc dập dờn thôn xóm xa.
Thế núi dọc ngang, mây rợp bóng,
Thông reo xào xạc, ánh trăng ngà.
Cây che lối tắt, hoa mưa ướt,
Sư tụng chân kinh, tiếng mõ xa.
Du khách dạo chơi nơi núi biếc,
Người mong chẳng thấy, có ai mà!

Bài thơ đẹp như một bức tranh thuỷ mặc. Cái đẹp của bài thơ chính là cái đẹp của cảnh chùa Cô Mễ ngày xưa. Bài thơ Đường luật rất chỉnh về liêm và luật. Tác giả giúp chúng ta thấy khói nhẹ bay mơ màng trên mái nhà lưa thưa ở xa xa (Ẩn ước yên thôn nhất vọng thông). Nếu quả đúng như những gì bài thơ đã tả thì ngày xưa, chùa Cô Mễ là một trong những thắng cảnh của xứ Kinh Bắc. Ở đây, có những ngọn núi ẩn hiện dưới những làn mây mỏng đang nhẹ trôi (Sơn thế tung hoành vân cảnh hạ); có rặng thông xanh non và có ánh trăng sáng bàng bạc (Tùng thanh dao duệ nguyệt minh trung). Ở đây, tùng và trăng được mô tả như một cặp tình nhân đang tay trong tay, góp phần làm đẹp cho phong cảnh ngôi chùa trong không gian u tịch.
Câu thứ 5 giúp người đọc thấy được vẻ cổ kính của ngôi chùa “Thụ già hành kính hoa hàm vũ”, giúp cho cảm xúc hoài niệm về ngôi chùa cổ của độc giả như được nhân lên.
Bài thơ không ghi năm sáng tác, nhưng có thể  được Bùi Huy Bích sáng tác vào dịp ông đến thăm chùa khi đã về già. Vì âm hưởng hoài niệm dường bao trùm cả bài thơ. Mà tâm trạng đó thường có ở người già, những người đã trải qua nhiều biến cố lịch sử và nếm trải nhiều ngọt bùi cay đắng của cuộc đời.
Bài thơ có nội dung tả cảnh đẹp u tịch của ngôi chùa cổ-chùa Cô Mễ, nhưng ẩn trong đó là sự thể hiện cảm xúc của tác giả. Những ai từng đứng trước bức tranh thuỷ mặc của người phương Đông trước đây đều có cảm xúc buồn man mát. Bài thơ này cũng vậy. Cảnh chùa Cô Mễ mà Bùi Huy Bích tả ở đây là trong một đêm trăng sáng. Tại sao lại chơi chùa trong một đêm trăng để thấy được nét đẹp u buồn của chốn thiền lâm dưới ánh trăng với cây cối sau một trận mưa? Rõ ràng, tác giả không phải là đi vãn cảnh chùa với tư cách một Phật tử mà là một thi nhân. Như vậy, nhà thơ có tâm sự chi đây! Câu thơ thứ hai vẽ ra khung cảnh buồn bã quá:
Ẩn ước yên thôn nhất vọng thông
(Nhìn chăm chú vào làn khói ở một thôn xa xa).
Tâm trạng u buồn như càng tăng lên khi tác giả tả cảnh mây và núi trong một đêm trăng thanh vắng. Mây và núi nếu được hiện ra vào ban ngày thì tươi đẹp và tràn đầy sức sống, nhưng nếu mô tả trong khung cảnh ban đêm thì càng cô liêu u tịch, thanh vắng đến rợn người.
Câu thứ 4, thứ 5, tác giả có đề cập đến sự sống, nhưng đó chỉ là tiếng xào xạc của lá cây, của cành thông. Đó là sự tồn tại của cây cổ thụ, sự hiện diện của nước mưa. Còn gì u buồn hơn khi nghe tiếng giọt mưa thánh thót trong đêm và ngắm hoa, nhìn mây đêm trăng trong một ngôi chùa vắng vẻ. Cái hay của câu thơ là chỉ mô tả bằng mấy nét chấm phá nhưng có sức gợi rất nhiều.
Đến câu thứ 6 mới thấy có sự hoạt động của con người. Đó là một ông sư (chắc là đã già lắm) đang tụng kinh. Nhưng tiếng tụng kinh của sư ông cũng chỉ thoảng trong gió giữa không gian trầm mặc.
 “Đề gác chuông chùa Cô Mễ” là bài thơ tả cảnh chùa đêm trăng nhằm thể hiện tâm sự của tác giả. Đó là một trong những bài thơ hay trong bộ “Tồn Am thi tập” của Bùi Huy Bích.Vậy Bùi Huy Bích là ai?
Theo gia phả và các thư tịch cổ thì Bùi Huy Bích tự là Hy Chương (sau, đổi là Ảm Chương), hiệu Tồn Am (Tồn Ông, Thoá Hiên, Tồn Ông Bạch Tẩm), sinh năm Giáp Tý (1744), người xã Định Công, huyện Thanh Trì, trấn Sơn Nam (nay là xã Định Công huyện Thanh Trì, thành phố Hà Nội), trú quán xã Thịnh Liệt (cùng huyện). Ông mồ côi mẹ từ năm 8 tuổi, theo cha đến ở nơi dạy học là  làng An Lâm huyện Thanh Miện tỉnh Hải Dương. Năm 18 tuổi, ông đỗ Hương cống khoa Nhâm Ngọ (1762) tại trường thi Thăng Long. Sau đó, ông theo học Bảng nhãn Lê Quý Đôn. Năm 26 tuổi, ông đỗ Đình nguyên đệ nhị giáp Tiến sĩ xuất thân khoa Kỷ Sửu niên hiệu Cảnh Hưng thứ 10 đời Lê Hiển Tông (1769). Năm Đinh Dậu (1777), ông được bổ chức Đốc đồng Nghệ An. Năm Nhâm Dần (1782), sau khi quân tam phủ đưa Trịnh Tông lên ngôi chúa, ông được bổ chức Hành Tham tụng kiêm Tế tửu Quốc Tử giám, tước Kế Liệt hầu. Năm Ất Tỵ (1785), ông được kiêm chức Tham tụng, nhưng ông cố từ, không nhận, rồi cáo bệnh về quê mở trường dạy học. Học trò của ông có nhiều người thi đỗ và làm quan to, như Hà Tông Quyền, Doãn Uẩn,… Bùi Huy Bích mất ngày 25 tháng 5 năm Mậu Dần (1818), thọ 75 tuổi.
Sinh thời, Bùi Huy Bích có tiếng là ông quan thanh liêm. Ông là một tác gia có nhiều đóng góp cho nền văn học nước nhà, tiêu biểu về sách biên soạn có:  Hoàng Việt thi tuyển; Hoàng Việt văn tuyển; Nghệ An chí; Tứ thư tiết yếu; Ngũ kinh tiết yếu. Sách sáng tác có: Lữ trình tạp thuyết (ghi chép những suy nghĩ về nhân tình thế thái); Bích Câu tiền hậu tập; Nghệ An thi tập; Thoá Hiên thi tập; Hành tham quan gia huấn...