Bia đá đền thờ Trạng nguyên Nguyễn Xuân Chính

Dòng họ Nguyễn Xuân hiện nay định cư tại khu phố Roi Sóc, phường Phù Chẩn, thành phố Từ Sơn. Vào thời Lê Trung Hưng dòng họ nổi tiếng với truyền thống hiếu học, khoa bảng nhiều đời liên tiếp thi đỗ trung khoa, đại khoa. Trong đó tiêu biểu nhất gia tộc là hai ông cháu Trạng nguyên Nguyễn Xuân Chính và Tiến sĩ Nguyễn Xuân Đỉnh đều đăng khoa vào thế kỷ XVII thuộc đời thứ 7 và thứ 9 của dòng họ.

Trạng nguyên Nguyễn Xuân Chính sinh năm Mậu Tý (1588), dân gian còn gọi ông là “Trạng Cháy”. Năm 50 tuổi, Nguyễn Xuân Chính đỗ Hội nguyên, Đình nguyên, Đệ nhất giáp tiến sỹ cập đệ đệ nhất danh (Trạng nguyên) khoa Đinh Sửu niên hiệu Dương Hòa 3 (1637) đời vua Lê Thần Tông, liên tục đỗ đầu 3 kỳ thi, là người tinh binh thư, tường sách lược. Ông làm quan đến chức Đặc tiến kim tử vinh lộc đại phu, Bồi tụng Lễ bộ tả Thị lang, trải Binh bộ tả Thị lang, nhập thị kinh diên, tước Thọ ngạn Hầu. Gia tặng Tán trị công thần, Công bộ Thượng thư. Ông tạ thế năm Đinh Hợi (1647), thọ 60 tuổi.
Di văn của ông còn “Văn tế tổng Phù Chẩn” bằng chữ Hán hiện lưu giữ ở đình Keo, phường Phù Chẩn, văn bia “Trấn Quốc tự bi ký” khắc năm Dương Hòa 5 (1639) dựng ở chùa Trấn Quốc (Hà Nội), bia “Bái giang kiều bi” dựng tại đình Văn Lãng, làng Đại Bái, xã Đại Bái, huyện Gia Bình khắc vào năm Phúc Thái 2 (1644).
Tiến sĩ Nguyễn Xuân Đỉnh sinh năm Kỷ Sửu (1649), năm 15 tuổi đỗ Hương cống, đến năm 28 tuổi đỗ Đệ tam giáp đồng tiến sỹ xuất thân khoa Bính Thìn niên hiệu Vĩnh Trị 1 (1676) đời vua Lê Hy Tông. Ông làm quan đến chức Đặc tiến kim tử vinh lộc đại phu, Giám sát ngự sử Hải Dương sau thăng Hiến sứ ty xứ Sơn Tây, triều bảo triều Phủ doãn phủ Phụng Thiên, ông tạ thế năm Tân Mão (1711) thọ 63 tuổi.

Bia đá tại đền thờ Trạng nguyên Nguyễn Xuân Chính.

Hiện nay, tại đền thờ Trạng nguyên Nguyễn Xuân Chính còn bảo lưu được nhiều di vật cổ giá trị gồm: gia phả, ngai thờ, bình hương, hoành phi, câu đối, hương án… trong đó đặc biệt giá trị hơn cả là 3 tấm bia đá dựng khắc dưới thời Lê - Nguyễn, nội dung các văn bia đều ghi chép về thế thứ, lai lịch và công trạng các đời của dòng họ Nguyễn Xuân kể từ cụ thủy tổ cho đến các thế hệ sau. Nội dung cụ thể 3 tấm bia đá như sau:
l Tấm bia “Nguyễn Xuân tộc gia phả ký” kích thước cao 120cm, các cạnh diềm bia soi gờ chỉ rộng 41,5cm, đế bia hình vuông, giật 3 cấp thu nhỏ dần, rộng 59cm, dầy 16cm. Bia kiểu tứ diện được tạc bằng chất liệu đá xanh nguyên khối, phần phía trên tạo dáng mái long đình đỉnh đặt búp sen, thân bia chia làm 2 phần: trán bia bên trên chạm nổi 1 con rồng uốn khúc hình sin với đầy đủ bộ phận, xung quanh trang trí vân mây đao mác, bên dưới chạm nổi dòng chữ Hán tên bia kiểu chân phương còn khá rõ nét, lòng bia chữ khắc ở hai mặt, hai mặt còn lại để trơn. Hiện tại nhiều chữ Hán đã bị mờ theo thời gian, tuy nhiên căn cứ vào tên bia và một phần chữ còn lại cho biết nội dung văn bia ghi chép về gia phả của dòng họ Nguyễn Xuân kể từ cụ tỵ tổ tự Vô Vi đến đời thứ 8 của gia tộc. Nội dung văn bia do Tiến sỹ Nguyễn Xuân Đỉnh - cháu đích tôn của quan Trạng phụng soạn. Bia được tạo tác vào năm Chính Hòa 7 (1686).
l Hai tấm bia “Xuân tộc thạch bi ký” kích thước như nhau đều cao 81,5cm, rộng 48cm, dầy 8,5cm. Bia được tạc bằng đá gan gà nguyên khối, trán bia hình chóp nón trang trí khắc chìm đôi rồng lá chầu mặt trời, diềm bia để trơn không trang trí. Lòng bia khắc chữ Hán kiểu chân phương, nét chữ mảnh và nhỏ, ghi chép về gia phả dòng họ Nguyễn Xuân đến đời thứ 13 và số lượng ruộng đất của từ đường tính đến năm Bảo Đại 14 (1939).
Bia đá ở đền thờ Trạng nguyên Nguyễn Xuân Chính chứa đựng nhiều giá trị to lớn về mặt lịch sử, văn hóa và nghiên cứu khoa học. Nội dung văn bia liệt kê cụ thể chính xác thế thứ, tên thụy hiệu, học vị, quan tước… các đời của dòng họ kể từ cụ thủy tổ đến đời thứ 13. Đặc biệt đến đời thứ 8 dòng họ Nguyễn Xuân phân làm 2 chi (bắt đầu từ các vị con trai của Trạng nguyên Nguyễn Xuân Chính). Trải 13 đời dòng họ Nguyễn Xuân có 12 vị đỗ đạt, gồm: 1 vị đỗ Trạng nguyên, 1 vị đỗ Tiến sĩ, 3 vị đỗ Hương cống, 1 vị đỗ Giải nguyên, 2 vị Nho sinh trúng thức, 3 vị Sinh đồ, 1 vị đỗ tam trường. Qua số lượng người đỗ đạt kể trên cho thấy dòng họ Nguyễn Xuân là một gia tộc nổi tiếng về truyền thống hiếu học khoa bảng của vùng đất Đông Ngàn xưa.
Thông qua nội dung văn bia còn cho biết chính xác lai lịch, thân thế, sự nghiệp, quan tước, năm sinh, năm mất của hai ông cháu Trạng nguyên Nguyễn Xuân Chính và Tiến sĩ Nguyễn Xuân Đỉnh đều thi đỗ đại khoa dưới thời Lê Trung Hưng (thế kỷ XVII). Qua đó góp phần nghiên cứu, tìm hiểu về truyền thống hiếu học, khoa bảng của dòng họ Nguyễn Xuân. Ngoài ra những ghi chép trên văn bia còn phục vụ việc nghiên cứu, tìm hiểu về nét đẹp văn hóa của các làng quê có truyền thống hiếu học, khoa bảng tiêu biểu trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh văn hiến.