Bức đại tự cổng đền Á Lữ

Đền Á Lữ thờ thuỷ tổ Kinh Dương Vương ở thôn Á Lữ (Đại Đồng Thành, Thuận Thành). Do thời gian và chiến tranh, khu di tích này đã từng thành phế tích, gần đây được nhân dân địa phương đầu tư xây lại dần. Tiếp đó lại được nhà nước đầu tư xây thêm một số hạng mục khang trang hơn. Cổng đền được đầu tư xây mới hoàn toàn. Trên cổng có một số bức đại tự và câu đối.

Bức đại tự phía trong cổng gồm ba chữ Hán là ẩm tư nguyên. Theo các cụ thì bức đại tự này thiếu một chữ, có thể là chữ thuỷ hoặc chữ hà, vì các bức hoành phi cổ đều có chữ đầy đủ là ẩm thuỷ tư nguyên hoặc ẩm hà tư nguyên, tương đương với câu Uống nước nhớ nguồn của tiếng Việt. Theo sách Từ điển Việt Nam của Lê Văn Đức, Nhà sách Khai Trí Sài Gòn thì câu ẩm thuỷ tư nguyên là thành ngữ và giải nghĩa: Hưởng được vật gì, điều gì nên nhớ đến công người tạo ra vật ấy, điều ấy, nhất là tự trông hình hài mình mà nhớ đến công sinh thành dưỡng dục của cha mẹ.

Các bức đại tự, hoành phi nói chung có nội dung giáo huấn cao, thường trích kinh điển hoặc điển tích. Người xưa thường dùng thủ pháp lược bớt, chỉ lấy những chữ cơ bản đủ gợi đến nội dung điển dẫn đến. Ví dụ câu Tế thần như thần tại được rút lại thành Tế như tại hoặc đơn giản chỉ còn Như tại. Điển tích Tạ Huyền đáp lời dạy của cha là Tạ An theo sách Tấn thư: Tỉ như chi lan ngọc thụ dục sử kì sinh ư đình giai nhĩ (Cũng ước như cây chi cây lan là những cây quý được mọc trước sân trước thềm nhà), được rút thành một vế đối trong đôi câu giáo huấn: Tùng trúc thuỳ dư ấm/ Lan ngọc sử sinh đình. Điển tích này thường được rút gọn lại chỉ còn hai chữ chi lan, chỉ con hiền cháu quý, anh em hoà thuận. ở cổng làng Bình Ngô có hai chữ do cử nhân Nguyễn Bá Thịnh, Tri phủ Kinh Môn, người cùng làng cho chữ là Bình bình. Có chuyện kể làng gặp cướp, tự dưng đám cướp đọc được hai chữ này đã tự tan. Thì ra thủ lĩnh toán cướp là người có học, đọc câu này chợt thức tỉnh vì câu này rút từ câu: Đãng đãng bình bình chi đạo (Đạo luôn trong sáng an lành). Lại có bức đại tự viết dưới dạng chơi chữ, khi đọc phải đọc theo lối chơi chữ này mới có nghĩa rõ, như hai chữ Hán viết ở đình hóng gió là Trùng nhị, nhưng phải đọc là Phong nguyệt vô biên mới thấy cái hay của chữ và cái tài của người cho chữ. (Trùng nhị là bộ phận bên trong của hai chữ phong nguyệt).

 Dẫn giải như vậy để thấy bức đại tự ẩm tư nguyên ở cổng đền Á Lữ chỉ là một thủ pháp rút gọn chữ của lối viết đại tự, hoành phi mà thôi.        

Bài, ảnh: Phạm Thuận Thành

Hội viên Hội Ngôn ngữ học Việt Nam