Ca dao - Phép cân bằng huyền bí

Nếu lấy mây xanh làm lẽ phiêu lưu của trời, lấy hương nguyên làm men của đất, thì văn chương lấy Ca dao làm phép huyền biểu trưng dòng chảy tâm thức văn hóa dân tộc. Không chỉ riêng đối với văn học Việt Nam, Ca dao tồn tại và là định thước khẳng định bề dày nền tảng văn hóa của nhiều quốc gia trên thế giới.

Ca dao như hồn cốt bản thể của thổ nhưỡng, khí hậu, tính đặc thù màu vị tự nhiên dung hợp với thẩm mỹ nhân sinh quan bản địa, gắn liền lịch sử tồn tại và phát triển, theo từng bước của thời đại. Ca dao hình thành từ tập tục cổ sơ bởi những câu nói truyền miệng khuyết danh, bởi những người sáng trí của cộng đồng rồi tiếp đến là những văn nhân, trí sĩ có trình độ học hàm theo chế độ thi cử phong kiến, hoặc từ những hàn nho, ẩn sĩ không màng hai chữ thế - thời, mà lấy sự tu tâm dưỡng đức làm đạo, lấy điền viên làm thú cư trần. Ca dao là sự dung hòa giữa tính hàn lâm bác học và tính thường thức văn chương từ trong đời sống lao động sản xuất và sáng tạo. Riêng văn chương Việt, Ca dao tồn tại, phát triển theo hình thức văn học dân gian và chủ yếu được khai triển ở thể thơ lục bát. 
Như một dòng trầm tích lắng qua nước, lửa, được tinh lọc, tôi luyện, thẩm thấu, đúc kết, gọt giũa tầng tầng lớp lớp cả ngàn năm và đạt đến uyên thâm mà giản dị. 
Tính phổ rộng lan tỏa, đi vào mọi tầng lớp, ngóc ngách cuộc sống đã bồi đắp, phát triển rực rỡ đến đỉnh điểm ngưng đọng, như đã làm xong sứ mệnh lịch sử là nền tảng văn chương.
Bước sang kỷ nguyên của sự bùng nổ khoa học, công nghệ ở nhiều quốc gia trên thế giới, tầm ảnh hưởng của nó là vô cùng lớn, dường như mọi cuộc tranh luận và mọi vấn đề quan tâm nhất của con người chỉ xoay quanh đến nó. Nhưng sau sự thành công của kiến tạo vật chất và nhịp công nghiệp được đưa vào cuộc sống là sự đồng loạt, nghiêm ngặt, chính xác vào mọi tầng lớp xã hội. Thì chả mấy, con người lại tiếp tục nhận ra sự hẫng hụt, tẻ nhạt, lạnh lùng, máy móc và một xã hội mất cân bằng. Cùng với cuộc cách mạng khoa học - công nghệ, văn chương - nghệ thuật cũng bước sang một thời kỳ mới - thời kỳ văn chương nghệ thuật hiện đại. Như một sự lột xác, thoát thai với nhiều khuynh hướng, trào lưu, phong cách sáng tác. 
Nhưng một sự kỳ lạ và như một quy luật bất biến, cho đến thời điểm văn chương nghệ thuật ngày nay thì Ca dao vẫn tiếp tục là một kho tàng vô giá, một miền đất hứa, một cánh đồng mầu mỡ, là mạch chảy ngầm, là chất liệu đắt cho nhiều loại hình nghệ thuật tiếp tục khai thác, làm mới, làm sáng giá biết bao đề tài nghiên cứu, lý luận, phê bình, sáng tác. Như bức tranh sơn mài được khắc khảm, dát thêm lớp bạc vàng óng ánh, như một kết cấu chìm, kết cấu gợi cho bao loại hình văn chương nghệ thuật. Bởi chẳng có gì vững vàng hơn cho một nền văn chương nghệ thuật hiện đại, cách tân được sinh ra, lớn lên trên một nền tảng văn hóa truyền thống và tiếp tục được nâng đỡ, dìu dắt, chắp cánh. 
Nhưng ngay ở cụm từ “Ca dao” đã ngầm gợi đến thiên hướng hình thức đặc trưng, thể loại phù hợp và thành công nhất của ca dao là thơ văn và âm nhạc. Từ thuở còn nằm nôi mỗi chúng ta đã được bú mớm, quẫy đằm trong dòng sữa ca dao qua lời ru ầu ơ của mẹ sau lũy tre làng. Khi dập dìu đưa đẩy, khi bổng trầm lẩn khuất. Những mầm hạt, nương dâu, đồng lúa, những trăn trở mùa vụ gói ghém tâm tư tình cảm bằng những điệu hát đối đáp giao duyên, ví von, nền nã, ẩn dụ, véo von như thanh âm của cánh chim Lạc nghiêng trời. Những hò ghẹo, dô huầy dô ta rám hồng, dày dạn mưa nắng, có nhịp sóng gió khỏe khoắn, và hơi thở mặn mòi miền biển. Ở thời nào cũng vậy, sự khơi nguồn âm hưởng dân ca cũng được luồn lách sâu trong cái gọi là văn nghệ thường thức. Nên dù được tồn tại và phát triển ở bất cứ hình thức truyền tải nào, Ca dao cũng có khả năng hướng con người và trí tuệ con người được trở về nguồn cội, hay là trở về với chính bản thể của mình một cách hồn nhiên nhất. Điều ấy góp phần lý giải nhiều tác gia, tác phẩm khí nhạc đồ sộ trên thế giới ít nhiều đều mang âm hưởng của ca dao - dân ca. 
Ca dao như Đẹp được phát lộ từ trong tín ngưỡng, tâm linh, như vệt ánh sáng kỳ diệu hằn lại từ ngàn năm. Như gió thổi về đằm thắm, dung dị, sâu bền. Như nguồn cội ủ nhựa ngời xanh và càng xanh hơn nữa giữa bao vần xoay biến cải, càng uyển chuyển, vỗ về bao dung bản thiện Người. 
Xin mượn bài ca dao của nền văn minh lúa nước Văn Lang, cùng ngẫm suy về Cao dao - Phép cân bằng huyền bí.
ĐI CẤY
Người ta đi cấy lấy công
Tôi nay đi cấy, còn trông nhiều bề
Trông trời, trông đất, trông mây
Trông mưa, trông nắng, trông ngày, trông đêm
Trông cho chân cứng, đá mềm
Trời yên, bể lặng, mới yên tấm lòng.
Chỉ dừng lại ở kinh nghiệm lao động, sản xuất cùng nỗi niềm hằn sâu, khắc khoải, trăn trở xoay vần thảo thơm, khát vọng mùa màng bội thu thì đã đằm nét đôn hậu muôn thuở người nông dân. Nhưng gợi ở điệp từ “trông” đã gói - mở biết bao tầng thức, chiều kích cho cái gọi là “yên tấm lòng”…