Chạm bạc một phố... sáu nhà

Đối với cư dân trẻ của thành phố Bắc Ninh, nhắc đến “phố Chạm Bạc”, chắc hẳn nhiều người còn băn khoăn không rõ ở đâu, vì Chạm Bạc không có tên trên bản đồ hành chính. Song với nhiều bậc cao niên từng sống và trải nghiệm qua thời kỳ bao cấp thì “Chạm bạc” luôn được biết đến là phố nghề tấp nập. Nơi ấy có sự “giao duyên” giữa cư dân phố thị với không ít các nghệ nhân làng nghề đúc đồng truyền thống bên bờ nam sông Đuống. Mặc dù có thời điểm “Chạm bạc” rơi vào thoái trào, song bằng sự năng động với thời cuộc, nghề gia truyền luôn được nhiều gia đình gìn giữ, phát huy. Theo những dòng ký ức trao truyền, chúng tôi tìm về phố Chạm bạc, nay là Tổ dân phố 1 thuộc khu phố 1 phường Thị Cầu thành phố Bắc Ninh.

Từ HTX Đại Cầu xưa

Người đầu tiên chúng tôi có dịp diện kiến là ông Nguyễn Văn Hán 81 tuổi, nguyên là kế toán, Trưởng ban kiểm soát HTX Đại Cầu xưa. Ông Hán cho biết Đại Cầu là tên ghép của hai địa danh Đại Bái và Thị Cầu. Sở dĩ có tên như vậy là vì trước đây nhiều hộ dân ở Thị Cầu vốn có nghề gia công, chế tác vàng bạc, kim loại quý, còn Đại Bái là làng nghề đúc đồng nổi tiếng. Vào khoảng đầu những năm 1960, cơ quan chức năng tỉnh Bắc Ninh quyết định thành lập HTX Đại Cầu với ý tưởng hình thành một phố nghề mới ở thị xã Bắc Ninh. Theo đó, 24 hộ dân làng nghề đúc đồng Đại Bái huyện Gia Bình đã chuyển cư lên Thị Cầu, kết hợp với 13 hộ làm nghề chạm bạc để thành lập HTX Đại Cầu. Phố nghề Chạm bạc được khai sinh với 70 xã viên, trụ sở HTX đặt tại nhà ông Liên (gần UBND phường Thị Cầu cũ, nay thuộc khu phố 2). Chủ nhiệm đầu tiên của HTX Đại Cầu là ông Nguyễn Tấn Dụng- một nghệ nhân làng đúc đồng Đại Bái. Nguyên liệu sản xuất đều do ngành Ngoại thương tỉnh cung cấp, HTX chủ yếu làm gia công để xuất khẩu. Lúc bấy giờ phố nghề làm ăn khá phát đạt. Trong giờ làm việc, người qua lại đều có thể ghé xem các tay thợ gia công, chế tác, thậm chí có thể xin vào học nghề nếu như có nguyện vọng. Sản phẩm chủ đạo của Đại Cầu đều chế tác bằng bạc nguyên chất như dao, dĩa, cốc chén, ly, tách được Ngoại thương tỉnh bao tiêu, xuất khẩu sang Liên Xô cũ và nhiều nước Đông Âu. Ông Hán tự hào cho biết, trên các sản phẩm xuất khẩu lúc bấy giờ đều in chữ “Made in Đại Cầu Việt Nam”.

Khởi nguồn từ những người lĩnh ấn tiên phong, HTX Chạm bạc Đại Cầu qua thời hưng thịnh rồi cũng rơi vào xu thế thoái trào khi cơ chế tập trung quan liêu bao cấp đã tựa như chiếc áo quá khổ trước yêu cầu đổi mới của nền kinh tế. Nguồn nguyên liệu bạc để sản xuất cạn kiệt, HTX chuyển sang chế tác đồ đồng mạ bạc song cũng khó cứu vãn tình thế khi thị trường xuất khẩu thu hẹp, nhiều xã viên rời bỏ HTX để bươn trải mưu sinh. Năm 1985, HTX Đại Cầu chính thức giải thể sau gần 3 thập kỷ hình thành và phát triển.

Đến người Đại Bái ở Thị Cầu

Từ buổi rời làng lên phố Thị Cầu, các hộ dân gốc Đại Bái (Gia Bình) luôn gắn bó cùng sự thăng trầm của HTX Đại Cầu với quyết tâm dựng nghiệp nơi đất mới. Khép lại mô hình làm ăn tập thể, người Đại Bái ở Thị Cầu đã mạnh dạn chuyển từ chạm bạc sang đúc đồng, trở lại nghề gia truyền của tổ tông và sợi dây liên kết với quê hương bản quán lại càng bền chặt thêm. Cả khu phố lại nhộn nhịp với thanh âm rộn ràng của tiếng đe, tiếng búa tạo nên các sản phẩm gia dụng bằng đồng như nồi, mâm, xoong chảo, siêu đun nước, xô chậu… Sang đầu những năm 2000, trước sự cạnh tranh gay gắt của mặt hàng nhựa, nhôm và inox, người trong phố chuyển hướng từ đồ dân dụng sang làm sản phẩm đồng mỹ nghệ với độ tinh xảo và tính thẩm mỹ cao, đồng thời vẫn giữ các mặt hàng truyền thống vốn có.

Theo chân ông Nguyễn Văn Hưng, Bí thư chi bộ khu phố 1, chúng tôi đến thăm cửa hàng đồ đồng mỹ nghệ của gia đình ông bà Nguyễn Văn Đỗ- Hoàng Thị Còn. Ngôi nhà mặt phố trưng bày khá nhiều sản phẩm, ông Đỗ phấn khởi cho biết mấy năm nay mặt hàng đồng mỹ nghệ đang được khách hàng trong và ngoài tỉnh ưa chuộng. Dịp cuối năm âm lịch và đầu xuân năm mới hàng bán khá chạy. Từ lư hương, đỉnh đồng, bát hương cho đến đôi hạc, tranh chữ, hoành phi câu đối... đều được tạo hình, chạm khắc tinh xảo. Theo ông Đỗ, cái khó nhất đối với người thợ chế tác là gia công các sản phẩm khảm ngũ khí và tam khí từ chất liệu đồng đỏ, đồng đen, đồng thau, bạc kết hợp với vàng ta. Lao động mới vào nghề phải mất từ 2-3 năm học việc mới có thể tạo tác được nhóm sản phẩm chạm khảm mỹ nghệ với yêu cầu cơ bản phải hiểu biết sâu về kim loại mầu, khéo tay, có năng khiếu hội họa, tạo hình và đặc biệt là phải có “gen truyền thống”. Điều này đã phần nào lý giải vì sao HTX Đại Cầu xưa với 37 hộ xã viên, nay số gia đình theo nghề ở phố Chạm bạc chỉ đếm trên đầu ngón tay, còn lại hầu hết đều chuyển sang làm gia công cơ khí.

Gìn giữ phố nghề chạm bạc

Cùng chuyển sang chạm khắc đồng ở phố nghề Chạm bạc còn có gia đình ông Nguyễn Văn Tỉnh, Nguyễn Quang Bắc, Nguyễn Tấn Bằng, Hoàng Ngọc Long và Nguyễn Tấn Dũng. Mặc dù “phố sáu nhà”, song ở đây một lớp thợ lành nghề mới dần định hình và họ đang từng bước kế nghiệp xuất sắc những tinh hoa nghề nghiệp của cha ông. Đơn cử như anh Nguyễn Minh Đức sinh năm 1977- con ông Nguyễn Văn Đỗ, người được xem như “nghệ nhân trẻ” phố Chạm bạc. Được truyền nghề từ nhỏ, học xong THPT anh Đức quyết định ở nhà nối nghiệp gia đình. Lớn lên cùng niềm đam mê với chất liệu đồng, sản phẩm đầu tay của anh chỉ vài ba chiếc mâm, xoong, chậu... Sau thời gian dài miệt mài học hỏi kỹ thuật, anh bắt đầu chạm khắc đồ mỹ nghệ. Cất công với nghiệp “mài sắt”, tay nghề của anh dần được nâng lên. Không chỉ có đồ thờ cúng, anh còn làm cả tranh chữ, phiên bản trống đồng, tranh dân gian Đông Hồ, tranh tứ quý… được khách hàng đánh giá cao.

Để có được sản phẩm hoàn hảo phải trải qua nhiều công đoạn. Người chạm khắc thường tạo các hoạ tiết theo bản vẽ, phân màu phù hợp, nhưng sản phẩm đẹp, tinh xảo hay không còn tuỳ thuộc vào tay nghề của mỗi người. Kỹ thuật khảm với nhiều loại màu sắc như nhị sắc, tam sắc, ngũ sắc tạo nên sự khác biệt riêng so với các dòng sản phẩm cùng loại. Chính điều này đã khẳng định uy tín của phố Chạm bạc, nơi có những người Đại Bái thành danh trên đất Bắc Ninh”.       

Bài, ảnh: Duy Cảnh