Chiếc thước tầm trong kiến trúc nhà ở nông thôn Đồng bằng Bắc Bộ xưa

Trong kiến trúc ngôi nhà cổ truyền, tất cả các kích thước tính của công trình đều dựa theo một chiếc thước tầm. Đây là một điều độc đáo. Mỗi một ngôi nhà đều có sử dụng một chiếc thước tầm riêng để đo toàn bộ kích thước ngôi nhà, từ chiều rộng, chiều dài đến dộ dốc mái…

Cây thước tầm chính là bản thiết kế của người thợ mộc dân gian khi dựng lên các công trình kiến trúc gỗ. Vì vậy khi làm xong thước, người thợ mới bắt tay vào xây dựng công trình. Từ khoảng cách ngắn nhất đến khoảng cách dài nhất của căn nhà hay đo các khoảng đứng, khoảng nằm và khoảng chảy đều được tập hợp đánh dấu trên cây thước tầm. Thông thường, người thợ đánh dấu khoảng đứng ở mặt bụng thước tầm, khoảng nằm đánh dấu bên ngoài phần cật tre và khoảng chảy đánh dấu vào phần mép phía trước… Những dấu mã hóa các mào cột, lỗ mộng cũng được đánh dấu trên các phần của thước. Cái này chỉ những người thợ lành nghề mới đọc được. Với những nét khắc vạch, những dấu mã hóa bay bướm như họa tiết trang trí, cây thước tầm chứa đựng những thông tin tỷ mỉ về kích thước ngôi nhà và hình dạng cấu trúc của một số chi tiết đặc biệt như mào cột, lỗ mộng... 

Sau khi đo đạc cẩn thận từng chi tiết của ngôi nhà, thợ mộc và thợ nề phối hợp với nhau dựng lên hình ngôi nhà hoàn thiện. Khi ngôi nhà được dựng thành khung thì người thợ phải sử dụng cây thước đinh để kiểm tra các góc vuông xem có đạt hay không. Vào ngày dựng nóc, gia chủ sắm cho phó cả một cái lễ để cúng tạ ơn ông tổ nghề mộc Lỗ Ban - người đã dạy cho dân cách dựng nhà và làm nên cái thước tầm để đo đạc và ông Thang là người sinh ra cái thước đinh để kiểm tra. Nôm na như sau: tôi là… tuổi… làm phó cả dựng nhà cho gia chủ là ông… hôm nay sắm lễ mọn mời ông tổ sinh ra chiếc thước tầm và chiếc thước đinh về chứng lễ và phù hộ cho việc dựng nhà được suôn sẻ, mọi sự tốt lành.

Như vậy, để dựng lên một căn nhà hoàn chỉnh (không bị lỗi) thì phải có sự phối hợp ăn ý giữa hai cánh thợ mộc và thợ nề mà chiếc thước tầm và thước đinh là dụng cụ để kiểm tra. Với ông Nguyễn Tiến Quân (60 tuổi) ở Yên Giả, Quế Võ, một thợ mộc lành nghề thì “việc làm nên cái thước tầm hoàn hảo thể hiện cái tâm của người thợ với nghề và gia chủ để làm sao chiếc thước tầm gác trên mái nhà qua bao năm tháng vẫn còn vẹn nguyên và người thợ được tín nhiệm giới thiệu đi làm thêm nhiều công trình cho xã hội hơn”.