Chùa Bách Môn biểu tượng di sản văn hóa mang tinh thần Việt

Trong tiết trời se lạnh, lất phất mưa xuân, tôi về thăm chùa Bách Môn (thôn Long Khám, xã Việt Đoàn, huyện Tiên Du)- ngôi chùa làng cổ kính gắn bó với tuổi thơ. Ký ức của tôi về một “Già lam” ở lưng chừng núi là những lần lon ton níu tay bà, nhảy nhót lên xuống trăm bậc phủ đầy rêu và nghe bà kể về lịch sử của ngôi chùa như một niềm tự hào của mỗi người dân làng tôi. Giữa không gian thanh tịnh, trang nghiêm, tiếng chuông chùa ngân vang hòa trong khói hương trầm lan tỏa, hương thơm thanh khiết của cỏ cây hoa lá làm cho lòng người thư thái, an yên, trút bỏ mọi muộn phiền của cuộc sống. Trải qua bao biến thiên của lịch sử, chùa Bách Môn trở thành điểm đến để mọi du khách thập phương có thể thưởng lãm cảnh đẹp chốn linh thiêng, cầu nguyện những điều tốt đẹp và hiểu thêm về nét văn hóa truyền thống của dân tộc.

Chùa Bách Môn, tên chữ là Linh Cảm tự, được xây dựng trên núi Rồng, thuộc địa phận thôn Long Khám, cách chùa Phật Tích (xã Phật Tích, huyện Tiên Du) khoảng 2km về phía Tây Nam và cách chùa Dạm (phường Nam Sơn, thành phố Bắc Ninh) khoảng 5km về phía Đông Bắc. Theo sách “Việt Nam Phật giáo sử lược” xuất bản năm 1943, ngôi chùa này được vua Lý Thần Tôn sắc lập vào năm Thiên Chương Bảo Tự thứ tư (1136), sau khi ông được Minh Không Thiền sư chữa khỏi bệnh hiểm nghèo. Theo sách Đại Việt Sử ký toàn thư, ngôi chùa được hoàn thành vào tháng 9 năm Thiên Chương Bảo Tự thứ năm (1137) “Mùa thu tháng 9, mở hội khánh thành chùa Linh Cảm, tha người có tội trong nước”. Thông tin về thời gian khánh thành chùa cũng được Khâm định Việt sử thông giám Cương mục của Quốc sử quán triều Nguyễn nhắc lại: “Năm Thiên Chương Bảo Tự thứ 5, tháng 9, mùa thu. Chùa Linh Cảm làm xong. Ân xá. Trước đây, chùa Quảng Nghiêm tư thánh làm xong, mở hội Phật pháp, tha người phạm tội; đến đây chùa Linh Cảm làm xong, lại tha tội nhân trong nước”. Như vậy, theo hai bộ Quốc sử, cho thấy, dưới thời Lý, chùa Bách Môn nếu không phải là Quốc tự thì chí ít cũng thuộc hàng đại danh lam.

Chùa Bách Môn được phục dựng tôn nghiêm, tố hảo.

Trải qua gần 1.000 năm, chùa được trùng tu nhiều lần, trong đó đại trùng tu vào những năm 1556 và 1612. Thời chúa Trịnh Sâm (1767-1782), bà Chúa Chè- Tuyên phi Đặng Thị Huệ cho sửa sang, tu bổ, kiến thiết ngôi chùa thành một công trình đồ sộ với đủ cả bốn phương, tám hướng và 108 cửa dẫn vào tượng Phật A Di Đà. Chùa có phong thủy bậc nhất “long chầu, hổ phục”, đường lên 100 bậc, được đánh giá là một công trình phức tạp, kỹ thuật cao và mỹ thuật độc đáo. Qua thăng trầm lịch sử, chùa còn lưu được một số tư liệu, hiện vật giá trị như: Chuông đồng, khánh đá có niên đại thời Nguyễn; toàn bộ các pho tượng được tạo tác công phu từ các chất liệu quý. Tại mặt Nam của Tam bảo có tượng Phật Thích Ca cao 2,4m, được làm bằng đá quý, chạm khắc tinh xảo. Ngoài ra, di tích có 8 pho tượng Bát Bộ Kim Cương và Thập Diện Diêm Vương bằng gốm nung là những hiện vật có giá trị.
Vượt ra ngoài biểu tượng văn hóa của cộng đồng, chùa Bách Môn trở thành nơi ghi dấu các giá trị văn hóa tinh thần của một dân tộc, trở thành địa chỉ đỏ trong giáo dục truyền thống về cách mạng của quê hương. Nơi đây từng được Trung ương Đảng và Xứ ủy Bắc Kỳ dùng làm cơ sở đào tạo cán bộ Đảng Cộng sản Việt Nam giai đoạn 1943-1945 và là điểm tập kết lực lượng đấu tranh giành chính quyền. Đặc biệt, ngày 12-6-1945, tại chùa, các đồng chí Trần Đức Thịnh, Vũ Thị Khôi đã gặp mặt Tri huyện Tiên Du là Nguyễn Hữu Túy buộc phải chấp nhận một số yêu sách của ta góp phần vào cuộc khởi nghĩa giành chính quyền của tỉnh Bắc Ninh… Bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa, kiến trúc Phật giáo, năm 2018, chùa được phục dựng theo như nguyên trạng lần trùng tu vào khoảng nửa cuối thế kỷ XVIII, giúp di tích hồi sinh với những giá trị vốn có. Tuy được mở rộng quy mô nhưng với lối kiến trúc cổ, chùa vừa mang nét truyền thống, vừa có nét riêng biệt mà ít nơi nào có được. Sự độc đáo khác biệt ở chỗ, ngôi chùa có bình đồ hình vuông chữ Điền, với 4 mặt tiền đường giống hệt nhau quay về tứ hướng, được người xưa kết hợp tài tình các công trình kiến trúc Phật giáo trong một tổng thể hoàn mỹ. Trọng tâm nơi giao của 4 tòa ống Muống là Vọng cung cao nhất thông 2 tầng. Đây chính là Tam bảo với bàn thờ Phật bày bốn phía chữ thập, sắp đặt một hệ thống tượng dày đặc của thế kỷ XVII, chính giữa tọa lạc tượng Phật A Di Đà. Phía sau hữu điện, cách một khoảng sân rộng còn vết tích ngôi nhà Rồng, nơi xưa kia Tuyên phi Đặng Thị Huệ ở trong những ngày đến chùa hành lễ… Với kiến trúc nghệ thuật độc đáo, chùa Bách Môn trở thành trung tâm sinh hoạt văn hóa của nhân dân địa phương và quý Phật tử gần xa. Không chỉ những ngày đại lễ của Phật giáo như Phật đản, Vu Lan, lễ hội, chùa còn là nơi tổ chức các khóa tu, các lớp học giáo lý cho cư sỹ Phật tử, lễ chúc thọ, cầu an, cầu siêu, hướng dẫn mọi người sống “tốt đời, đẹp đạo”.

Không gian thanh tịnh chùa Bách Môn.

Nhiều lần về thăm chùa, PGS.TS Khuất Tân Hưng, Chủ nhiệm bộ môn Lịch sử kiến trúc, bảo tồn di sản, Trường Đại học Kiến trúc Hà Nội cũng nhận định: “Với bố cục độc đáo riêng có, chùa Bách Môn xứng đáng là một “bông hoa” đẹp của kiến trúc Phật giáo Việt. Sự đột phá về mặt kiến trúc của nó đã phá vỡ lối mòn trong quan niệm về hình thức mà một ngôi chùa cần phải có. Và đáng chú ý là dù khác tất cả những ngôi chùa khác, nhưng hình thức của chùa Bách Môn vẫn mang tinh thần Việt rất rõ rệt. Từ giác độ này, kiến trúc chùa Bách Môn có thể tiếp tục truyền cảm hứng cho thế hệ kiến trúc sư hiện tại và tương lai”.
Việc khôi phục, bảo tồn và phát huy những giá trị nổi bật về lịch sử, kiến trúc và cảnh quan xứng với danh hiệu “ngôi chùa cổ độc nhất vô nhị ở Đông Dương”, chùa Bách Môn thể hiện sự trân trọng, tiếp nối dòng chảy văn hóa lịch sử, đóng góp vào kho tàng văn hóa phong phú, độc đáo của dân tộc cả về kiến trúc, nghệ thuật điêu khắc cùng những giá trị tư tưởng, trở thành di sản văn hóa có một không hai trong lịch sử kiến trúc Phật giáo Việt Nam. Trong tương lai, nơi đây sẽ trở thành điểm du lịch hấp dẫn cho du khách thập phương, bởi đó không chỉ là không gian tâm linh mà còn là không gian văn hóa, lịch sử, tín ngưỡng quan trọng trong tổng thể hệ thống văn hóa giàu tiềm năng của xứ Kinh Bắc.