Chuyện của cựu Hiệu trưởng trứ danh ngành Giáo dục

Là tôi đang nói đến nhà giáo Đỗ Thành Ý, cây đại thụ ngành Giáo dục Bắc Ninh, vị Hiệu trưởng lâu nhất của trường Hàn Thuyên danh tiếng (từ năm 1981 đến năm 2000); người sáng lập và là Hiệu trưởng ngôi trường tư thục mang tên danh nhân văn hoá Nguyễn Du từ năm 2000 đến năm 2022 mà người dân thành phố Bắc Ninh vẫn thương mến gọi vui là “trường ông Ý”…

Từ tháng 5-2022, ở tuổi 80, không còn làm Hiệu trưởng, nhưng với “chức vụ” cố vấn đặc biệt, nhà giáo Đỗ Thành Ý vẫn là linh hồn và là người truyền cảm hứng mạnh mẽ đến phong trào dạy và học tại ngôi trường tư thục nổi tiếng nhất khối THPT tỉnh Bắc Ninh. Tôi nhớ những năm đương chức Phó Giám đốc Sở GD-ĐT, ông Trịnh Khôi rất nhiều lần nhắc đến nhà giáo Đỗ Thành Ý với niềm kính trọng lớn: Đó là vị Hiệu trưởng “trứ danh” ngành Giáo dục Bắc Ninh!
Tôi thuộc lớp hậu sinh, xuất phát từ yêu cầu công việc, rồi có lẽ do hợp chuyện nên từ hơn chục năm nay được nhà giáo Đỗ Thành Ý coi là bạn vong niên. Tôi gọi ông là “thầy”, xưng “em”; ông thì gọi tôi là “cậu”, xưng “tớ”, tôi càng thấy thân gần hơn.

Nhà giáo Đỗ Thành Ý (phải) và thầy giáo cũ Nguyễn Duy Trung 99 tuổi tại lễ kỷ niệm 60 năm học sinh niên khoá 1957-1963 ra trường (tháng 5 -2023).

Chuyện với nhà giáo Đỗ Thành Ý (nói đúng phải là hầu chuyện), tôi vô cùng ngưỡng mộ và rất thích cái “chất” ga lăng, lãng tử kèm chút hãnh diện của chàng trai phố Tiền An năm xưa. Chính vì lãng tử nên cuối năm 1972, thầy giáo trẻ Đỗ Thành Ý, dù là con một, cha mất sớm, vẫn xung phong đi B, để lại hậu phương mẹ già gần 70 tuổi cùng vợ trẻ và cậu con trai mới lọt lòng. Lãng tử nhưng rất có tình, bởi vậy trước khi vô Nam, tự thấy mình bất hiếu với mẹ già đương cần người phụng dưỡng, thầy Ý đã rưng rưng chắp tay lạy mẹ, hai mẹ con cùng ôm nhau khóc nức nở. Rồi như để mẹ yên tâm về sự trở về của mình, thầy Ý đã đặt cho cậu con trai mới lọt lòng cái tên thật ý nghĩa: Đỗ Quyết Thắng.
Từ đây, cuộc đời thanh niên Đỗ Thành Ý chuyển sang bước ngoặt mới, từ cuộc đời một nhà giáo sang cuộc đời một chiến binh, đó là những tháng ngày hành quân vất vả xuyên đại ngàn Trường Sơn, ông viết trong nhật ký: Hành quân rồi lại hành quân/Vác ngang nặng nhọc xả thân dãi dầu/Đèo cao vực thẳm suối sâu/Đôi chân có mỏi lấy đầu mà đi… Nhà giáo Đỗ Thành Ý thừa nhận, trải nghiệm đáng nhớ, đáng tự hào nhất cuộc đời ông chính là thời gian quân ngũ, dưới làn mưa bom bão đạn vẫn khát khao được sống, cống hiến rồi lại khát khao được chết cho quê hương, lý tưởng cao đẹp một thời của hàng triệu thanh niên Việt Nam yêu nước.
Năm 1976, nhà giáo, cựu binh Đỗ Thành Ý xuất ngũ về lại trường Hàn Thuyên dạy học, 1 năm sau được bổ nhiệm Hiệu phó. Năm 1980, thầy Ý được cử học lớp bồi dưỡng chức danh Hiệu trưởng tại Hà Nội, trong thời gian học, thầy Hiệu trưởng Đỗ Văn Bách biên thư giục học nhanh mà về làm… Hiệu trưởng. Thầy Bách quê xã Liên Hà, Đông Anh (Hà Nội) nổi tiếng giản dị và chuẩn mực. Có lẽ do đời sống giáo viên thời bao cấp quá vất vả, phải xa vợ con, sống một thân một mình trong trường nên khi thầy Ý học xong lớp bồi dưỡng, thầy Đỗ Văn Bách dù mới khoảng 50 tuổi, vẫn đạp xe lên Ty Giáo dục xin về hưu và đề nghị để thầy Đỗ Thành Ý làm Hiệu trưởng. Thầy Ý nhận nhiệm vụ trong hoàn cảnh đó và làm Hiệu trưởng một mạch đến khi nghỉ hưu năm 2000. Trường Hàn Thuyên những năm thầy Ý làm Hiệu trưởng rất nhiều chuyện lạ có thể viết thành sách, đơn cử như kế hoạch tổ chức vây bắt thanh niên hư vào trường trấn lột học sinh, vì thời ấy trường chưa có tường rào… Nhưng điều tự hào nhất vẫn là chất lượng giáo dục nổi tiếng cả nước. Kinh nghiệm đó đã được áp dụng sáng tạo khi ông làm Hiệu trưởng Trường THPT Nguyễn Du, đưa trường trở thành đơn vị nổi bật nhất khối THPT ngoài công lập tỉnh Bắc Ninh và đang mang tư thế như 1 trường THPT công lập ở tốp giữa.

Nhà giáo Đỗ Thành Ý bên cây đa cổ thụ tại Trường THPT Hàn Thuyên do bạn cùng khóa của ông là Nguyễn Đức Khôi trồng năm 1959.

Thầy Đỗ Thành Ý có trí nhớ tuyệt vời. Đầu năm 2023, tôi ngồi với 1 người quen, chị học trường Hàn Thuyên năm 1971-1972, giỏi văn nức tiếng. Trong lúc café, chị nhắc đến thầy Đỗ Thành Ý. Tôi liền bốc máy gọi thầy, thật lạ, chỉ định thần vài giây, thầy Ý đã khà khà: “Nhớ rồi... Kim Dung đúng không! Em người Đáp Cầu, từng đoạt giải Văn toàn miền Bắc, sau làm nhà báo ở Hà Nội...”. Vậy là, sau nửa thế kỷ, chị Kim Dung được “hội ngộ” thầy giáo cũ qua Video call hơn chục phút. Tôi thoáng thấy khoé mắt nữ nhà báo rưng rưng vì xúc động.
Trí nhớ tuyệt vời của thầy Đỗ Thành Ý có lẽ là thứ trời cho bởi đầu tháng 11-2022, thầy vừa trải qua trận ốm thập tử nhất sinh, bị hôn mê liền nửa tháng tại Viện Tim Hà Nội, gia đình đã chuẩn bị hết công việc hậu sự, may các bác sĩ chẩn đoán đúng bệnh viêm màng não và cấp cứu kịp thời.
Biết tin thầy xuất viện, tôi sốt sắng đến thăm, vẫn phong cách hào sảng, ông cười khề khề: “Chưa “đi” được. Còn bao việc phải làm mà!”.
Được là bạn vong niên với cây đại thụ ngành Giáo dục, tôi “lãi” nhiều thứ, nhưng có nhẽ, nhờ có những bạn vong niên như tôi, thầy cũng khoẻ ra? Trường THPT Nguyễn Du khi có sự kiện, ông đều xuất hiện với tư cách người truyền cảm hứng. Thật lạ, mỗi khi ông bước lên sân khâu, như thứ phản xạ có điều kiện, nhất loạt giáo viên và học sinh đều vỗ tay tán thưởng. Những phát biểu vo như truyền lửa khuyến học của ông, luôn được đáp lại bằng những tràng pháo tay không dứt...
Được làm bạn vong niên với nhà giáo Đỗ Thành Ý, với tôi đã là niềm vinh hạnh lớn. Cuộc đời đầy sinh sắc của ông có thể biên thành cuốn sách tày tặn và bắt mắt. Tôi không có tài viết tiểu thuyết hay truyện ngắn, nhưng luôn mong ông mạnh khoẻ để thi thoảng có những bài báo ngắn. Chí ít là đóng góp thêm tư liệu cho những trang vàng truyền thống của Trường THPT Hàn Thuyên, ngôi trường suýt trăm tuổi tính từ thời Thành Chung Bắc Ninh (1928), mà tôi thấy ông vẫn thường nhắc đến với niềm tự hào lớn lao khi được gắn bó trong gần 30 năm cuộc đời…