Chuyện kể trên dòng sông Lai Hạ

Ảnh: Trần Phan

Trên dòng Lai Hạ, dường như cũng có một dòng gốm sản sinh ra từ đất mẹ. Người dân thôn Cầu Đào, Nhân Thắng (Gia Bình) kể rằng, họ thấy có những bãi gốm nằm “bí mật” dưới làn nước sông Ngụ. Người dân trong làng thường vớt được những hũ, lon, lọ bằng đất nung màu nâu đỏ rất bình dị, không tráng men, không có hoa văn, đường kính khoảng 20-40cm, cao từ 20-50cm mang về làm vại muối dưa, muối cà hoặc dùng để đựng muối, đựng gạo. Người thì bảo đó là những bãi gốm do thuyền buôn ngày trước bị đắm, người thì cho rằng đó là sản phẩm của những lò gốm ven sông ngày xưa vì người ta vẫn nhìn thấy chân lò. Ông Nguyễn Kim Dần, Bí thư chi bộ thôn Cầu Đào cho biết: Khúc sông làng Ngụ còn khoảng 4-5 bãi gốm. Có nơi còn có chân lò gốm khá rộng và dưới lòng sông hiện vẫn còn vô khối những mảnh vỡ cùng các sản phẩm gốm. Có thể đó là những lò gốm ngày xưa mà ông cha đã làm.

Trong truyền thuyết về bà Đặng Thị Loan có kể rằng, bà đã truyền dạy cho người dân ở đây nhiều nghề khác nhau, trong đó có nghề làm gốm. Vậy nên rất có thể, những bãi gốm dưới sông Ngụ bây giờ là dấu tích của những lò gốm cổ xưa kia…?!

Tuy nhiên, để giải mã về nguồn gốc của những bãi gốm dưới lòng sông Ngụ có phải là chân lò gốm hay dấu vết của những chuyến đò dọc chở gốm bị đắm, bị lật thì rất cần có sự  khảo sát, nghiên cứu cụ thể của những người có chuyên môn.

Quà tặng của sông

Một thứ quà tặng lớn nhất mà sông Lai Hạ ban tặng con người vùng này là nguồn thủy sản phong phú, đa dạng chủng loại. Từ các loài cá nước ngọt như: Chép, trắm, măng, lành canh, chày, chạch chấu… cho đến các loài cá nước lợ như rươi, lầm đất… Nhờ đó mà nghề đánh bắt cá ở đây rất phát triển. Ông Nguyễn Đình Chế, hội viên Hội VHNT tỉnh là người làng Mỹ Duệ (xã Phú Hòa, Lương Tài) kể: “Người dân vùng này có nhiều cách đánh bắt cá được truyền từ đời này sang đời nọ như thả câu trà, đánh lưới vét, lưới vương, chài… Xưa kia, vào mùa nước lớn lòng sông Ngụ có đoạn rộng tới vài trăm mét. Khúc sông chảy qua làng tôi có những vực sâu hàng chục mét nước mà người ta vẫn gọi là vực Trống, vực Bến Đòng… Tại những chỗ nước sâu, người dân thường dùng phương pháp bỏ trà để bắt cá. Đó là kiểu dùng ngọn và cành tre nhiều gai rồi vứt tập trung vào một chỗ sâu nhất của dòng sông để dụ cá đến trú ngụ chờ khoảng tháng 11,12 âm lịch thì dùng lưới quây và bắt cá. Những năm 60 của thế kỷ trước, mặt sông Ngụ rộn ràng tiếng gõ mạn thuyền của những người dân đánh bắt cá bằng lưới trên sông. Đó là thứ âm thanh mà những người dân ven sông chúng tôi chẳng bao giờ quên được”.  

 

Dành nhiều thời gian, tâm sức ra Viện Hán Nôm để tìm tài liệu, nghiên cứu về dòng sông Lai Hạ, ông Nguyễn Đình Chế, Hội viên hội VHNT tỉnh cho biết: “Khi thủ phủ Luy Lâu còn sầm uất thì sông Lai Hạ cũng là một con sông lớn, tấp nập thuyền bè qua lại giao thương buôn bán. Kể từ khi sông Đuống được khơi thông mở rộng, đầu nguồn sông Dâu bị chặn lại thì Lai Hạ trở thành sông nội đồng, tiếp nguồn nước nội địa của ba huyện Siêu Loại, Gia Định và Lang Tài. Càng ngược về phía thượng nguồn thì lòng sông càng thu hẹp lại”.

 

Quà tặng đặc biệt của sông là giữ lại cho con người những kỷ niệm, ký ức - một thứ quà tặng giá trị cho tâm hồn con người. Nhớ những năm tháng lênh đênh trên sông đi chở thuê cho các thuyền buôn, cụ Nguyễn Bá Bảo, 89 tuổi ở Cầu Đào (Nhân Thắng, Gia Bình) xúc động: “Chợ Ngụ một tháng 6 phiên, đường sông, đường biển các miền bán buôn. Người dân quê tôi ai cũng có một bến sông bên nhà. Các cụ nhà tôi xưa đi buôn đò dọc, chuyên chở nguyên vật liệu như gỗ, gạch ngói, cát sỏi… đi khắp nơi để bán cho người ta xây nhà. Đời tôi cũng có gần 20 năm ngược xuôi kiếm sống trên dòng sông này. Con sông xanh trong êm đềm là thế nhưng vào mùa mưa lũ nó cũng cuộn sôi dữ dội”. Sông gợn sóng, dập dềnh trong những trái tim xúc cảm khơi nguồn cho ra bao lời thơ, câu hát. Tôi sinh ra đã thấy sông trước mặt/ Sóng rì rầm ru giấc ngủ tuổi thơ/ Sông Ngụ ơi, sông có tự bao giờ/ Mà chảy mãi cho đôi bờ bát ngát/ Cho lúa trĩu bông cho ngô nặng hạt/Giữ cho người những kỷ niệm tuổi thơ…” – Trích trong bài thơ “Tâm sự về một dòng sông” của ông Lê Đăng Bằng ở thôn Cầu Đào, Nhân Thắng.

 

Trên dòng Lai Hạ.

 

Hồi tưởng về những năm tháng tuổi thơ đứng ngóng mẹ trên bến sông quê rồi đến những mùa thu tháng Tám, nam thanh nữ tú trong làng rủ nhau xuôi theo dòng Bái Giang xuống Văn Thai để ngược lên Lục Đầu giang sang Chí Linh trảy hội Côn Sơn - Kiếp Bạc, bà Nguyễn Thị Lượt, 75 tuổi ở Đại Bái (Gia Bình) thấy mình như trẻ lại. Bà Lượt ngâm nga: “Thuyền ngược hay là thuyền xuôi/ Có về chợ Bưởi cho tôi cùng về...”. Ngày ấy, dòng Bái Giang chảy xuyên qua làng Đại Bái, cả làng ăn uống, sinh hoạt nhờ nguồn nước của dòng sông. Bến Muối giữa làng là nơi thuyền bè tụ họp để trao đổi hàng hóa. Khách thì đi đò dọc đến mua đồ đồng, người dân trong làng thì ra mua than củi rồi cả gạch ngói, cát sỏi về xây nhà. Vào buổi chợ phiên, bến Muối chẳng khác nào một cái chợ nổi trên sông với thập cẩm các mặt hàng…

Khó có thể kể hết những kỷ niệm đầy vơi mà dòng sông quê hương đã ghim chặt vào ký ức, tâm hồn người dân nơi vùng chiêm trũng này. Ngẫm mới thấy cuộc đời con người có thể già đi nhưng với những người đã “tắm cả cuộc đời” ở dòng sông quê thì sông còn trẻ mãi. Thật vui khi thấy sông không già… Nhưng điều quan trọng nhất đối với dòng sông Lai Hạ lúc này là phải có một công trình nghiên cứu, khảo sát một cách khoa học, bài bản về cả nguồn nước, dòng chảy tự nhiên, môi trường cho đến các giá trị về văn hóa, lịch sử khác.

Bây giờ, dẫu chưa cạn dòng như sông Tiêu Tương bên Bắc Đuống nhưng dòng chảy của Lai Hạ không còn liền mạch như xưa, có đoạn bị chặn dòng, lấp bồi thành làng mạc, ruộng vườn, đường giao thông. Song, những khúc sông còn lại vẫn chắt chiu gom góp “mồ hôi của đất” để miệt mài mang nguồn nước tưới tiêu, giúp chống úng, chống hạn và bồi đắp, tắm mát cho đất làm nên hạt gạo, hạt ngô, sản sinh ra con tôm, con cá nuôi sống con người. Gần đây, các cấp, các ngành đã quan tâm nạo vét lòng sông. Dòng sông sau bao năm bèo tây bao phủ nay trong xanh, sạch sẽ, sóng nước mênh mông. Đấy cũng là điều lớp lớp người dân ven sông mong mỏi để sông trẻ mãi không già.

Tháng 5-2014