Chuyện tình Trương Chi với dòng sông Quan họ

Câu chuyện tình chàng Trương Chi đã gắn bó với vùng đất xứ Bắc từ bao đời nay, và đã đi vào thơ ca dân gian như một áng văn đẹp đẽ. Qua truyện kể, lời ca câu hát của chàng Trương Chi dưới dòng sông Tiêu Tương hết sức gần gũi và mang dáng dấp của những câu ca Quan họ xứ Bắc.

Âm hưởng của truyện cổ tích kể về nhân vật Trương Chi đã gắn liền với dòng sông Tiêu Tương thơ mộng ở xứ Bắc. Trong đời sống người dân, các dòng sông cổ xưa có vai trò quan trọng, đó vừa là nơi cung cấp nguồn nước cho ruộng đồng mang lại sản vật cho con người, lại vừa là nơi hò hẹn gặp gỡ của các chàng trai cô gái. Đặc biệt, dòng sông còn là nơi ra đời những câu chuyện tình và diễm tình hết sức ly kỳ và cảm động. Tương truyền, dòng sông ấy là nơi chàng Trương Chi đã sinh sống và cũng là nơi anh lìa xa cuộc đời, mang theo một bi kịch tình yêu thơ mộng. Từ câu chuyện cổ tích mang yếu tố huyền thoại đã góp phần làm cho dòng sông Tiêu Tương ấy trở nên lung linh, huyền ảo và chứa đầy những nét văn hóa truyền thống của vùng đất và con người xứ Bắc.

Sức sống của truyện cổ tích Anh Trương Chi cũng đã vượt ra ngoài phạm vi của một tác phẩm văn học dân gian, gắn với sinh hoạt văn hóa của người dân xứ Bắc như một biểu tượng đẹp đẽ và thiêng liêng. Trong sinh hoạt dân ca Quan họ, từ xa xưa truyện cổ tích Anh Trương Chi đã gắn với điển tích “bát đàn”, “chén đàn”. Theo khảo sát của tác giả Lê Danh Khiêm trong sách Không gian văn hóa Quan họ, người Quan họ trong những lần mời cơm nhau, thường dùng “mâm đan, bát đàn” để đãi khách. Nếu mâm đan (mâm gỗ màu đỏ) gắn với sự tích Ngô Cương chặt cây đan quế ở cung trăng, thì bát đàn (bát làm bằng gỗ cây bạch đàn) lại gắn với sự tích Trương Chi-Mị Nương. Truyện kể rằng, Trương Chi chết, hồn chàng nhập vào cây bạch đàn. Ít lâu sau, có người vớt được cây gỗ, vô tình đem bán cho Thừa tướng. Thừa tướng sai người tiện làm một bộ chén trà. Một hôm, Mỵ Nương cầm chén rót nước, thì hình ảnh người chèo thuyền đánh cá chậm chậm hiện lên với tiếng hát năm xưa còn văng vẳng, như than, như trách. Giọt nước mắt của nàng Mỵ Nương rơi xuống chén khiến tan ra thành nước. Xuất phát từ câu chuyện này mà hình tượng “chén đàn”, “bát đàn” là tượng trưng cho tình cảm sâu sắc trong tình yêu nam nữ.

Ngoài việc trở thành điển tích trong dân ca Quan họ, truyện cổ tích Anh Trương Chi đã hòa lẫn vào trong dân ca, trở thành đề tài chất liệu trong các bài hát dân ca. Đơn cử trong bài dân ca trống quân ở Bắc Ninh Bốn mươi truyện đã kể một cách vắn tắt về hình ảnh nhân vật Trương Chi: Hát hay xưa có Trương Chi/ Con quan thừa tướng ốm đi tìm vào… Ở đây, tác giả dân gian đã mượn hình ảnh của các nhân vật truyện cổ tích làm sinh động nội dung vốn có của bài hát. Từ hình tượng này, bài hát trở nên gần gũi và quen thuộc hơn đối với cả người hát và người nghe. Còn người ứng tác bài hát đã thể hiện được vốn hiểu biết phong phú về các tích truyện cổ dân gian.

Sức lan tỏa của câu chuyện cổ tích Anh Trương Chi cũng đã trở thành một bài diễn ca quen thuộc và nổi tiếng trong dân ca xứ Bắc Ngày xưa có anh Trương Chi. So với văn bản truyện cổ tích bằng văn xuôi, nội dung của bản diễn ca này về cơ bản đã kể lại được toàn bộ câu chuyện về mối tình Trương Chi và Mị Nương. Tuy nhiên, hai văn bản này cũng có những điểm khác nhau, văn bản truyện cổ tích Anh Trương Chi có đầy đủ chi tiết và kể một cách tỉ mỉ về hoàn cảnh, ngoại hình và nội tâm của nhân vật Trương Chi; còn trong bài diễn ca, hình tượng anh Trương Chi được khắc họa một cách cô đọng làm nổi bật lên nét cơ bản trong tính cách và số phận của anh. Một điểm khác biệt nữa là trong truyện cổ tích Anh Trương Chi được kể dưới dạng văn xuôi, còn bài hát về sự tích anh Trương Chi lại tồn tại dưới dạng văn vần, ở thể lục bát. Ở đây, có sự chuyển hóa giữa các loại hình nghệ thuật vốn là hiện tượng diễn ra khá phổ biến trong đời sống văn hóa dân gian xứ Bắc.

Truyện cổ tích Anh Trương Chi ở xứ Bắc đã phản ánh về một thời xa xưa của vùng đất với mối quan hệ xã hội phức tạp giữa kẻ thống trị và người bị trị, giữa quý tộc và bình dân. Trong xã hội đó, những con người dù xấu xí về hình thức, thấp hèn về địa vị xã hội nhưng lại mang trong mình một vẻ đẹp về tâm hồn, trở thành những con người có tài năng phi thường. Trong truyện kể, hình tượng nhân vật Trương Chi với tài năng ca hát đã góp phần nói lên mơ ước và khát vọng cháy bỏng của người dân vùng Quan họ xứ Bắc về tình yêu nam nữ trong sáng, mơ ước về cuộc sống bình đẳng hơn, xóa đi những ngăn cách về thân phận con người. Trong quá trình lưu truyền, sức sống dai dẳng của câu chuyện là được tồn tại gắn với vùng đất, dòng sông và cả những loại hình nghệ thuật văn hóa khác ở xứ Bắc. Đó quả là một hiện tượng văn học dân gian độc đáo mà không dễ gì gặp được ở bất kỳ nơi đâu hay ở vùng miền, dân tộc nào.

Nguyễn Huy Bỉnh