Dị bản

Lời bình

Dị bản có nghĩa là bản lạ, bản khác với bản chính. Nhưng ngay trong dị bản đã biến tướng đi, người ta vẫn nhận ra  những nét căn cốt của chính bản. Như con lợn trên tranh làng Hồ và con lợn trong chuồng…

Bài thơ Dị bản mở ra cho chúng ta những phát hiện, bằng chính phong cách thơ rất Chế Lan Viên ấy.

Bài thơ mang tiểu chú, ghi rõ được sáng tác trong mùa bệnh 1988, tức là khoảng chưa đầy năm trước khi nhà thơ đi vào cõi vĩnh hằng. Chúng ta đều biết, sinh thời Chế Lan Viên là người ham hoạt động xã hội, nhưng mấy năm cuối đời nhà thơ đã gạt bỏ tất cả, vượt lên đau yếu bệnh tật cố cướp lại thời gian để sống với thơ. Và chỉ có thơ mà thôi:

Tôi tiếp cận trang giấy ngày mười sáu tuổi

Bây giờ sáu ba

Cái trang mơ ước một thời chưa với tới…

Nhìn thẳng vào mình, mới thấy sự nghiệt ngã của thời gian. Càng thôi thúc hối hả. Bài thơ Hồi ký bên trang viết Chế Lan Viên còn kể lại hình ảnh thật cảm động.

Khi gà te te đầu thôn, gà te te cuối xóm

Tôi đã dạy cày vào trang giấy trắng

Ngọn đèn thơ đối chọi ánh sao Mai

Chính “ngọn đèn thơ” cần mẫn, trong trẻo và sáng mãi ấy đã soi tỏ bài thơ Dị bản, giúp chúng ta một cách nhìn trực diện, dám chấp nhận cả phía khắc nghiệt, để trân trọng hơn phía thanh thoát của sự vật, cuộc đời.

Dị bản mượn đề tài bức tranh Đông Hồ và đời sống con lợn người ta vẫn nuôi, để đi tới một hàm xúc tư tưởng, khẳng định sự trả giá của nghệ thuật.

Bài thơ vẫn nằm trong thể thơ tứ tuyệt, nhưng biên độ câu chữ được mở rộng khá tự do: Con lợn rực rỡ sắc màu có xoáy âm dương chính là chú lợn sề gầy đói quanh năm rất bẩn.

Ngay câu đầu đã như một đôi câu đối, gồm đủ hai vế, một bên là con lợn vẽ trên tranh, một bên là con lợn sề trong chuồng. Con lợn nghệ thuật không những đẹp đẽ vì “rực rỡ sắc màu” vàng xanh tím đỏ… Mà còn được nâng lên tượng trưng cho năm tháng xoay vần, thiên nhiên, vũ trụ bằng cái xoáy âm dương. Ngược lại, con lợn trong chuồng như mặt trái bức tranh, vừa gầy đói vừa bẩn thỉu.

Có con lợn đẹp trong tranh, từng được nhiều nhà thơ ca ngợi, như Hoàng Cầm đã viết:

Tranh Đông Hồ gà lợn nét tươi trong

Màu dân tộc sáng bừng trên giấy điệp…

Là: Nhờ họa sĩ lúc Xuân về sống một phút thăng hoa.