Gian nan cuộc chiến chống thuốc giả và thực phẩm chức năng giả

Loay hoay giữa ma trận thật - giả
Mạng xã hội bùng nổ đã tạo nên một thị trường “ảo mà thật” với hàng loạt buổi livestream bán thực phẩm chức năng... thu hút hàng vạn lượt xem. Quảng cáo hoa mỹ, công dụng thần kỳ, nhưng thiếu kiểm chứng khiến nhiều người tiêu dùng mua sản phẩm bằng… niềm tin và sức ảnh hưởng của người bán.
Trong bối cảnh đó, không ít người tiêu dùng rơi vào trạng thái hoang mang vì không biết làm sao để yên tâm với sản phẩm mình chọn. Nỗi lo càng tăng khi các loại sữa giả, thuốc giả có thể xâm nhập bệnh viện - nơi đáng lẽ là pháo đài cuối cùng của sự an toàn. Những bệnh nhân sau mổ, đang trong quá trình hồi phục cần chăm sóc dinh dưỡng cẩn trọng, lại có nguy cơ trở thành nạn nhân của những sản phẩm không bảo đảm chất lượng, thậm chí là hàng giả .
Tháng 5, Bộ Y tế tổ chức phát động chiến dịch cao điểm kiểm tra, xử lý vi phạm trong sản xuất, kinh doanh thuốc và thực phẩm chức năng; kiểm đếm kết quả thực hiện Công điện số 65/CĐ-TTg và Chỉ thị số 13/CT-TTg của Thủ tướng Chính phủ.
Tại Bắc Ninh, từ trước kỳ nghỉ lễ 30-4 và 1-5, đoàn kiểm tra liên ngành do Sở Y tế chủ trì đã tiến hành kiểm tra đột xuất các cơ sở sản xuất, kinh doanh dược phẩm, thực phẩm chức năng trên địa bàn tỉnh. Tính đến ngày 2-6, đoàn đã kiểm tra 19 cơ sở sản xuất, kinh doanh thuốc và thực phẩm bổ sung. Báo cáo nhanh từ Sở Y tế cho thấy, chưa phát hiện sản phẩm nào nằm trong danh sách 12 loại sữa giả hoặc 20 loại thuốc giả được Cục An toàn thực phẩm và Cục Quản lý Dược cảnh báo.

Đoàn kiểm tra liên ngành do Sở Y tế chủ trì kiểm tra đột xuất nhà thuốc Hà Bắc.

Tuy nhiên, nhiều vấn đề tồn tại được ghi nhận như: Một số cơ sở không mở sổ hoặc không sử dụng máy tính để quản lý nhập, xuất, tồn trữ, theo dõi số lô, hạn dùng, nguồn gốc của thuốc và thông tin liên quan khác theo quy định của pháp luật; hồ sơ nhân viên chưa lưu trữ đầy đủ thông tin; chưa truy xuất nguồn gốc đối với sản phẩm thực phẩm bổ sung; bán thuốc kê đơn khi không có đơn thuốc; không thực hiện thông báo, đăng tải, niêm yết bản tự công bố sản phẩm theo quy định của pháp luật…
Trong quá trình kiểm tra, đoàn đã lấy mẫu một số thực phẩm bảo vệ sức khỏe và đang tiến hành quy trình xử phạt hành chính đối với các cơ sở vi phạm. Hình thức kiểm tra đột xuất, dù có ưu điểm là giúp phát hiện kịp thời sai phạm, có tính răn đe, nhưng cũng bộc lộ những hạn chế không nhỏ: Một số cơ sở có biểu hiện trốn tránh, thậm chí đóng cửa tạm thời khi phát hiện có đoàn kiểm tra. Quá trình thu thập chứng cứ vi phạm gặp nhiều trở ngại vì thiếu nhân lực, phương tiện và gặp các hành vi đối phó tinh vi từ phía doanh nghiệp.
Muốn giành lại niềm tin, cuộc chiến phải đi từ gốc
Theo Tiến sĩ, bác sĩ Đào Khắc Hùng, Phó Giám đốc Sở Y tế, Trưởng đoàn kiểm tra đột xuất, công tác kiểm tra, giám sát thị trường thuốc và thực phẩm chức năng hiện vẫn còn nhiều bất cập. Việc giám sát chủ yếu chỉ diễn ra khi có dấu hiệu vi phạm rõ ràng hoặc khi nhận được phản ánh từ người tiêu dùng, truyền thông hay tổ chức xã hội. Điều này dẫn đến việc nhiều sai phạm chỉ được phát hiện sau khi đã gây ra hậu quả, làm giảm hiệu lực của hệ thống quản lý.
Ông Hùng đã chỉ ra “khoảng trống” lớn nhất hiện nay chính là thiếu một cơ chế hậu kiểm hiệu quả, thiếu dữ liệu đầy đủ và thiếu hệ thống cảnh báo sớm: “Chúng ta hiện vẫn chưa có hệ thống công nghệ đủ mạnh để theo dõi chuỗi cung ứng thuốc và thực phẩm chức năng một cách liên tục và minh bạch. Truy xuất nguồn gốc vẫn là bài toán nan giải, đặc biệt đối với các sản phẩm bán trôi nổi qua mạng xã hội hoặc các kênh không chính thống. Lực lượng thanh tra chuyên ngành thì mỏng, trong khi địa bàn rộng, số lượng cơ sở kinh doanh rất lớn và phân tán, dẫn đến việc giám sát thường xuyên, sâu sát trở nên bất khả thi”.

Lực lượng liên ngành kiểm tra nhà thuốc Trung tâm Y tế thành phố Từ Sơn.

Toàn tỉnh hiện có 1.115 cơ sở sản xuất, kinh doanh thuốc và mỹ phẩm, bao gồm 10 cơ sở sản xuất thuốc, 43 cơ sở bán buôn thuốc, 25 cơ sở sản xuất mỹ phẩm, 10 cơ sở xuất nhập khẩu và bảo quản thuốc, cùng với 1.029 cơ sở bán lẻ thuốc. Với số lượng cơ sở đông và nhỏ lẻ như thế, trong khi chỉ có 5 dược sĩ phụ trách nghiệp vụ tại Sở Y tế, việc hậu kiểm và giám sát gần như quá tải. Nhiều cán bộ tuyến huyện, thị xã, thành phố không có chuyên môn sâu. Chưa kể, theo quy định hiện hành, doanh nghiệp được phép tự công bố thực phẩm chức năng mà không cần thẩm định trước từ cơ quan quản lý, gây khó khăn lớn trong việc kiểm soát chất lượng. Thực tế còn cho thấy, một số cơ sở tự công bố hàng loạt sản phẩm nhưng không lưu mẫu, không đặt nhà máy tại địa phương, khiến việc lấy mẫu kiểm nghiệm là điều không tưởng.
Chiến dịch cao điểm của Bộ Y tế là bước đi cần thiết, song vẫn chưa đủ. Nếu không có sự phối hợp đồng bộ từ chính quyền, cơ quan chuyên môn, doanh nghiệp và người dân, mọi nỗ lực chống hàng giả vẫn chỉ là phong trào.
Có thể dẫn chứng tại Bắc Ninh, việc kiểm tra, kiểm soát thuốc và thực phẩm chức năng thời gian qua đã có sự phối hợp chặt chẽ giữa ngành Y tế với Công an tỉnh, lực lượng Quản lý thị trường. Nhờ đó, nhiều vụ vi phạm đã được phát hiện và xử lý. Tuy nhiên, cơ chế phối hợp liên ngành hiện vẫn thiếu rõ ràng. Việc không có đầu mối điều phối thống nhất dẫn đến mỗi ngành thực hiện theo chức năng riêng, đôi khi chồng chéo hoặc buông lỏng. Dữ liệu doanh nghiệp và sản phẩm vi phạm không được chia sẻ, khiến công tác kiểm tra thiếu căn cứ và không có tính liên tục.
Nguồn lực và chuyên môn cũng là một rào cản lớn. Không có đủ nhân lực chuyên môn để kiểm định, phân biệt thuốc và thực phẩm chức năng thật - giả - kém chất lượng, nhất là trong bối cảnh công nghệ làm giả ngày càng tinh vi.
Theo lãnh đạo Sở Y tế, nhận diện rõ những khó khăn, thách thức đó, ngành đang từng bước khắc phục tình trạng trên bằng cách đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin, tích cực triển khai hệ thống cơ sở dữ liệu quốc gia về dược, mã hóa và truy xuất nguồn gốc sản phẩm. Đồng thời, tăng cường phối hợp liên ngành giữa Y tế, Công Thương, Công an để xử lý vi phạm từ gốc.
Để đạt hiệu quả cao hơn, cần có sự phối hợp chặt chẽ hơn nữa giữa các bên liên quan, đầu tư mạnh cho hạ tầng công nghệ và quan trọng nhất là xây dựng một hệ thống kiểm soát chủ động, dựa trên dữ liệu và phân tích rủi ro, thay vì chỉ xử lý khi vi phạm đã xảy ra.
Cuộc chiến chống hàng giả trong lĩnh vực Y tế không có chỗ cho sự thỏa hiệp hay nửa vời. Đây là lĩnh vực liên quan trực tiếp đến sức khỏe và tính mạng con người. Vì vậy, cải cách phải được tiến hành từ thể chế đến công nghệ, từ cấp phép đến hậu kiểm, trong đó, lợi ích của người tiêu dùng phải được đặt vào trung tâm của mọi hành động.