Sĩ tử thời xưa học gì?

Thi cử đã xuất hiện ở Việt Nam từ gần 1.000 năm, kể từ khoa thi đầu tiên năm Ất Mão 1075 triều Lý. Vậy ông cha ta đã tổ chức việc thi cử như thế nào? Sĩ tử học hành, ứng thí ra sao? 

Theo các nguồn tài liệu cổ ghi chép, việc học bắt đầu từ học chữ Nho với các thầy đồ (gọi là sơ học), với các sách Tam thiên tự, Tam tự kinh, Hiếu kinh, Ấu học quỳnh lâm... Lớn lên chừng 10 tuổi bắt đầu làm quen những sách kinh điển của Nho giáo, như bộ Tứ thư (Đại Học, Luận Ngữ, Mạnh Tử, Trung Dung), lần đến Ngũ kinh (Kinh Thi, Kinh Thư, Kinh Lễ, Kinh Dịch, Kinh Xuân thu), rồi Bắc sử (sử Trung Quốc), Nam sử (sử nước ta). Ngoài ra, còn phải đọc sách của Bách gia chư tử, tức sách của các triết gia Trung Quốc thời cổ đại; học thêm Đường thi, Tống thi, các áng văn tiêu biểu trong lịch sử Trung Quốc và Việt Nam; nghiền ngẫm những bài văn sách danh tiếng qua các đời... Đó là nội dung cơ bản của việc học, đòi hỏi sĩ tử phải thuộc lòng, quên một chữ là phải tìm thầy để hỏi. Với một khối lượng tri thức khổng lồ như vậy lại hoàn toàn bằng chữ Hán, cho thấy việc học của sĩ tử xưa gian nan biết chừng nào và đòi hỏi một quyết tâm sống còn mới có thể ra trường thi.
Nhưng kiến thức trên mới là phần cứng, còn làm bài thi lại là một sự vận dụng linh hoạt, đòi hỏi tài năng sáng tạo. Việc hành văn thì từ nhỏ đã tập viết, tập làm thơ. Khi đã thông làu kinh sử thì tập viết những bài văn. Khi bước chân vào kỳ hạch (khảo khóa, tức sơ khảo) ở địa phương, các thể loại kinh, văn sách, thi phú, văn tứ lục (tức các loại văn bản hành chính: chiếu, biểu...) thí sinh phải tường tận lắm mới mong vượt được kỳ sơ khảo này.
Kỳ khảo khóa thường được tổ chức trước kỳ thi hương tối thiểu là ba tháng để sơ tuyển những người đủ tư cách và trình độ đi thi. Sau đó, lập danh sách trình lên trên để chuẩn bị kỳ thi hương. Người nào qua được kỳ khảo khóa này được gọi là thầy khóa (hay còn gọi là khóa sinh), tuy chưa phải là học vị gì nhưng như thế cũng đã oai lắm rồi. 
Vượt qua được kỳ khảo khóa (sơ khảo) ở địa phương, muốn dự thi hương phải còn xem xét một số tiêu chí ràng buộc về mặt hành chính mà ta quen gọi là “lý lịch” trong thi cử. Nếu lý lịch không phạm vào các điều khoản cấm dự thi, xem như sĩ tử đã đủ trình độ chữ nghĩa và tư cách đạo đức để đàng hoàng bước vào trường thi. Ở đó là một cuộc so tài căng thẳng và cũng hết sức sòng phẳng.