Góc nhìn mới về một ngôi trường nổi tiếng

Đó là Trường THPT Hàn Thuyên - ngôi trường nổi tiếng cả nước góp phần rạng danh vùng đất học Bắc Ninh trong phần lớn thời gian của thế kỷ XX. Ngợi ca về ngôi trường này đã có hàng trăm bài báo, nhưng theo tôi còn một vấn đề quan trọng nhưng ít hoặc ngại đề cập, đó là thời gian thành lập thực sự của trường? Trong phạm vi bài viết này, tôi xin góp một góc nhìn mới về ngôi trường nổi tiếng quê hương.

Từ băn khoăn của một nhà ngoại giao

Tôi xin ngược dòng thời gian về cái năm xa ấy!
Trong cái nắng hầm hập tháng 6-2006, thầy Nguyễn Khắc Hiền khi ấy là Hiệu trưởng mời tôi ra Hà Nội gặp một số nhân sĩ, trí thức nổi tiếng là cựu học sinh Hàn Thuyên xin góp ý kiến về Lễ kỷ niệm 60 năm thành lập trường (1946-2006). Trong những yếu nhân lần gặp ấy ở Hà Thành, phát biểu của nhà ngoại giao kỳ cựu Dương Danh Dy khiến nhiều người suy ngẫm. Ông Dy nói, ông rất tự hào về tên gọi Hàn Thuyên nhưng nếu nói lịch sử nhà trường đến 2006 mới tròn lục thập hoa giáp (60 năm) là không đúng và thiếu khách quan bởi Quyết định ngày 14-2-1946 của Bộ trưởng Bộ Giáo dục Quốc gia Vũ Đình Hoè chỉ là đổi tên trường Thành Chung Bắc Ninh thành trung học Hàn Thuyên, chứ không phải quyết định thành lập! Nhà ngoại giao Dương Danh Dy người Ném Thượng, phường Khắc Niệm, thành phố Bắc Ninh, cựu học sinh Hàn Thuyên niên khoá 1947-1953, nguyên Tổng lãnh sự Việt Nam tại Quảng Châu, Trung Quốc. Ông mất năm 2018 tại Hà Nội, thọ 84 tuổi.

Vẻ đẹp của Trường trung học Hàn Thuyên (nay là THPT Hàn Thuyên) cuối những năm 1950.

Tháng 11-2021, câu chuyện lịch sử thành lập trường Hàn Thuyên lại bừng lên khi tôi được trường mời dự Lễ kỷ niệm 75 năm mang tên danh nhân văn hóa Hàn Thuyên (1946-2021). Nhưng tiêu đề “Lễ kỷ niệm…” cho thấy, đây rõ ràng vẫn chỉ là một giai đoạn lịch sử của trường? Vậy tại sao lại bỏ qua thời gian trước đó, khi rất nhiều người vẫn tự hào với tên gọi trường Thành Chung Bắc Ninh. Và tôi tiếp tục tìm câu trả lời…
Cũng phải nói thêm, do quan hệ công tác, tôi khá thân gần với các đời Hiệu trưởng nhà trường trong đó có Hiệu trưởng đương nhiệm Đặng Thị Bích Vân và nhà giáo Đỗ Thành Ý, thời kỳ 1981 đến 2000.
Tôi để ý, những bận trò chuyện dù vô tình hay hữu ý, thầy Ý đều bảo vệ quan điểm lịch sử thành lập trường Hàn Thuyên phải tính từ trước cách mạng Tháng Tám năm 1945 với tên trường Cao đẳng tiểu học hay trường Thành Chung Bắc Ninh. Ông còn dẫn chứng bằng xấp tài liệu, sách, ảnh dày cộp trong đó nhiều cuốn đã vàng ố màu thời gian. Tôi chú mục vào 2 cuốn: Lịch sử Đảng bộ thị xã Bắc Ninh giai đoạn 1926-1954 và Lịch sử giáo dục Bắc Ninh trước cách mạng Tháng Tám năm 1945. Cả 2 cuốn sách non 800 trang ấy, tôi phát hiện những dòng rất khớp khi viết về trường cao đẳng tiểu học tức trường Thành Chung Bắc Ninh, tiền thân của Trường THPT Hàn Thuyên sau này. Trang 19 cuốn Lịch sử Đảng bộ thị xã Bắc Ninh ghi: “Năm 1900 tại Bắc Ninh đã có trường học Pháp - Việt, tức trường tiểu học Đáp Cầu ngày nay. Sau đó xây dựng một hệ thống trường học gồm cấp tiểu học 6 năm và cấp cao đẳng tiểu học 4 năm. Năm học 1924-1925 lại có sự thay đổi: Cấp tiểu học chia 3 lớp đầu thành bậc sơ đẳng, học sinh phải qua kỳ thi sơ học yếu lược mới được học tiếp 3 lớp cuối tiểu học. Đến năm 1928, ở Bắc Ninh mở trường cao đẳng tiểu học 4 lớp, học sinh muốn được chọn vào thì phải thi đỗ tiểu học”.
Khi thành lập, trường cao đẳng tiểu học Bắc Ninh đặt ở cánh đồng Bảy Mẫu, vị trí trường tiểu học Tiền An (thành phố Bắc Ninh) hiện nay nên người dân quen gọi là trường Bảy Mẫu. Học sinh tốt nghiệp cao đẳng tiểu học ngày ấy tương đương trung học cơ sở hiện nay và được cấp bằng Thành Chung, có thể đọc thông viết thạo tiếng Pháp và am hiểu lịch sử thế giới. Trường Thành Chung Bắc Ninh nổi tiếng cả nước, tuyển học sinh nhiều tỉnh như Hải Dương, Hưng Yên, Vĩnh Phúc…, mỗi năm chỉ tuyển 40 học sinh trong đó có 5 nữ thông qua 1 kỳ thi cực kỳ nghiêm ngặt đứng đầu là Hiệu trưởng người Pháp. Năm 1944, Nhật chiếm Bắc Ninh và đóng quân ở trường Thành Chung, thầy trò phải chuyển về trường con gái ở khu vực Cầu Gỗ tiếp tục hoạt động.
Sau khi Cách mạng Tháng Tám năm 1945 thành công, ngày 14-2-1946, Bộ trưởng Bộ Giáo dục Quốc gia Vũ Đình Hoè ký Quyết định đổi tên trường Thành Chung Bắc Ninh thành trường trung học Hàn Thuyên. Như vậy, trường Thành Chung Bắc Ninh chính là tiền thân của trường Hàn Thuyên, vì thế lịch sử ra đời của trường Hàn Thuyên phải lấy mốc năm 1928 khi người Pháp thành lập trường cao đẳng tiểu học tại Bắc Ninh!

Cần tôn trọng lịch sử

Trong quá trình thu thập tư liệu, tôi có gặp ông Nguyễn Hữu Thư, 80 tuổi, cựu Bí thư Thị uỷ Bắc Ninh từ 1988-1991, người chủ trì cuốn Lịch sử Đảng bộ thị xã Bắc Ninh từ 1926 đến 1954. Ông Thư cũng khẳng định lấy mốc thành lập trường Hàn Thuyên từ 1928 là rất đúng và rất nên làm. Ông dẫn chứng, dù là trường của Pháp, nhưng nhiều học sinh Thành Chung Bắc Ninh sớm giác ngộ và có lý tưởng cách mạng đã mang kiến thức được trang bị phục vụ nhân dân và trở thành “nhân cốt” của cách mạng Việt Nam. Ngày 20-8-1945, hàng trăm học sinh trường Thành Chung Bắc Ninh hăng hái tham gia tổng khởi nghĩa lật đổ chính quyền thực dân. Ông Nguyễn Hữu Thư cũng kể tên nhiều cán bộ tiền khởi nghĩa từng là học sinh Thành Chung Bắc Ninh, nổi bật là niên khóa 1939-1943 như: Lê Quang Kim, tức Trần Đức, Bí thư đầu tiên của thị xã Bắc Ninh (từ 1950-1951); Đỗ Nguyên Thành, tức Lê Minh Nghĩa, nguyên Trưởng Ban biên giới Chính phủ; Đoàn Hương Kế, Tham tán Đại sứ quán Việt Nam tại Pháp; Trung tướng Văn Cương, nguyên Hiệu trưởng trường Sỹ quan chính trị; Nguyễn Đức Phương, trợ lý Phó Thủ tướng Nguyễn Côn; Đại tá Đỗ Thu Hồng, trợ lý Đại tướng Văn Tiến Dũng.

Trường THPT Hàn Thuyên hôm nay.

Tôi may mắn tìm được người bạn hiếm hoi cùng khóa các vị trên là nhà giáo Nguyễn Xuân Hồ, 98 tuổi, hiện cư trú ở đường Trần Hưng Đạo, thành phố Bắc Ninh. Một ngày cuối tháng 3-2023, tôi cùng nhà giáo Đỗ Thành Ý và Hiệu trưởng Đặng Thị Bích Vân đến thăm ông. Nằm trên giường bệnh, ông vẫn nhớ mình là cựu học sinh trường Thành Chung. Khi nhà giáo Đỗ Thành Ý ghé tai hỏi: Cụ biết trường Thành Chung ngày ấy bây giờ là trường nào không? Nhà giáo Xuân Hồ rành rẽ: Là trường Hàn Thuyên đấy! Thế cụ có tự hào về trường Thành Chung Bắc Ninh không? - Tự hào quá chứ, trường “dòng” mà - nhà giáo Nguyễn Xuân Hồ dướn người hóm hỉnh.
Có cảm giác, băn khoăn của nhà ngoại giao Dương Danh Dy về lịch sử trường Hàn Thuyên trong cái năm xa ấy ở đất Hà Thành đang có lời giải đáp phù hợp. Trường THPT Hàn Thuyên, ngôi trường không chỉ góp phần làm rạng danh truyền thống hiếu học của quê hương mà còn rất tự hào với truyền thống yêu nước và cách mạng từ khi mang tên Thành Chung Bắc Ninh. Nhân chứng hiếm hoi còn lại của trường Thành Chung như nhà giáo Nguyễn Xuân Hồ cũng công nhận trường Thành Chung Bắc Ninh chính là tiền thân của Trường THPT Hàn Thuyên ngày nay. Bởi vậy, lịch sử thành lập trường nếu xác định lại từ năm 1928 không những không làm giảm uy tín mà còn nâng cao tầm vóc, uy tín lẫn vị thế của ngôi trường xứng đáng là niềm tự hào lớn lao nhất của vùng đất học Bắc Ninh - Kinh Bắc chúng ta.
Sau chuỗi ngày dài cặm cụi kiếm tìm nhân chứng, trước mặt tôi vẫn là một trong những người tâm huyết nhất, muốn xác định rõ lịch sử của ngôi trường nổi tiếng nhất của đất học Bắc Ninh - nhà giáo Đỗ Thành Ý. Tôi cũng đồ rằng, chắc không riêng cựu Hiệu trưởng Đỗ Thành Ý và Hiệu trưởng đương nhiệm Đặng Thị Bích Vân, rất nhiều người cũng mong một ngày nào đó, có thể trong năm 2023 hoặc 2028, tỉnh sẽ cho phép Trường THPT Hàn Thuyên tổ chức kỷ niệm 95 năm hoặc 100 năm thành lập trường!
Tự hào và cũng xúc động lắm thay, sau ngót trăm năm thành lập, đến nay Trường THPT Hàn Thuyên, tiền thân là trường Thành Chung Bắc Ninh xưa, vẫn phát huy tốt truyền thống dạy tốt, học tốt và vẫn là ngôi trường danh tiếng bậc nhất khối các trường THPT của vùng đất học Bắc Ninh…