Hội Lim có từ bao giờ?

Đến hẹn lại lên, nhằm ngày 12 và 13 tháng Giêng hằng năm, người người, nhà nhà lại hẹn hò về miền Kinh Bắc, xúng xính áo khăn trảy hội vùng Lim (Tiên Du) tại 3 xã thuộc tổng Nội Duệ xưa, nay gồm: Thị trấn Lim, xã Nội Duệ và xã Liên Bão. Trong đó, trung tâm lễ hội là núi Hồng Vân (núi Lim).

Năm nay, nhiều hoạt động đặc sắc sẽ được tổ chức như: Lễ rước sắc từ đình làng Đình Cả lên đồi Lim tế lễ, dâng hương tại lăng Tướng công Nguyễn Đình Diễn, chùa Hồng Ân; diễn xướng dân ca Quan họ trên sân khấu, hát Quan họ dưới truyền, diễn xướng tại cửa đình, cửa chùa, trong các lán trại và các canh hát truyền thống tại nhà chứa, tại gia đình nghệ nhân...; thư pháp; hội thơ; tổ tôm điếm; thi đấu cờ tướng, cờ người; các trò chơi dân gian như múa lân rồng, đu tiên, bịt mắt bắt dê, đấu vật, đập niêu… Điểm nhấn đáng chú ý ở hội Lim năm nay là tổ chức bắn pháo hoa tầm thấp, dự kiến vào lúc 22h tối ngày 12 tháng Giêng tại khu vực hồ điều hòa Vân Tương.
Về với hội Lim, du khách được đắm mình trong không gian ngập tràn làn điệu dân ca, thấu cảm nghĩa tình truyền đời với lối chơi, lối sống lịch lãm, nghĩa tình của người Quan họ. Năm này qua năm khác, những câu hát ngọt mượt, say lòng, phơi phới sức xuân luôn có sức hút mãnh liệt, khiến bao du khách ngơ ngẩn vấn vương khó cưỡng, nô nức trảy hội Lim bao năm không biết chán... Vậy hội Lim có từ bao giờ? Tại sao lại gọi là hội Lim?
Tìm hiểu qua các nguồn tư liệu, sử sách được biết, lễ hội vùng Lim bắt nguồn từ hội làng Đình Cả, sau phát triển lên hội chạ, hội đình hàng tổng Nội Duệ để thành hội Lim với trung tâm là núi Lim (Hồng Vân sơn) nên hội Lim còn được gọi là hội Hồng Vân sơn.
Xa xưa, lễ hội làng Đình Cả được mở vào mùa thu, Rằm tháng Tám là lễ hội tế thần cầu mát với trung tâm là đền Cổ Lũng. Đến khoảng đầu thế kỷ XVIII, Quận công Đỗ Nguyên Thụy đã dành 40 mẫu ruộng và hàng ngàn quan tiền cho hàng tổng tổ chức lễ hội, định lệ tế thần cầu phúc và phát triển tục ca hát giữa các làng trong tổng Nội Duệ. Khoảng 40 năm sau, tướng công Nguyễn Đình Diễn thực hiện đổi mới lễ hội hàng tổng Nội Duệ, thông qua việc cấp tiền, ruộng cho các xã trong tổng và giáo phường Tiên Du để chuyển lễ hội từ mùa thu tháng Tám sang mùa xuân tháng Giêng. Tuy nhiên, lúc này trung tâm lễ hội vẫn là đền Cổ Lũng và đình làng Đình Cả, chưa phải ở núi Lim nên chưa gọi là hội Lim.

Hội Lim là một trong những hoạt động quan trọng tiêu biểu trong quá trình hình thành, phát triển di sản văn hóa Quan họ.

Người thực hiện đổi mới hội hàng tổng Nội Duệ từ trung tâm Đình Cả lên núi Hồng Vân (núi Lim) là Bồ đề ni Mụ Ả - người làng Duệ Nam, tu ở chùa Hồng Ân. Bà đã bỏ tiền lộc chùa để mở mang tu bổ chùa và mua nửa còn lại của núi Hồng Vân giao cho các làng xã trong tổng làm hương hỏa và định lệ hội chùa, hội chạ tại núi Lim nên từ đó mới có tên là hội Lim hay hội Hồng Vân sơn. Như vậy, khoảng cuối thế kỷ XVIII, đầu thế kỷ XIX, lễ hội hàng tổng Nội Duệ mới được mở tại núi Lim và từ đó mang tên là hội Lim.
Quá trình phát triển từ lễ hội làng Đình Cả đến hội Lim có công lao lớn của những danh thần, liệt nữ quê hương Đình Cả - Nội Duệ, đó là: Quận công Đỗ Nguyên Thụy, tướng công Nguyễn Đình Diễn, Bồ đề ni Mụ Ả... Chính vì vậy, việc tế lễ rước sách, thờ phụng các danh thần, liệt nữ là nội dung quan trọng của lễ hội Lim, thể hiện sinh động truyền thống “Uống nước, nhớ nguồn”, đồng thời hình thành bản sắc lễ hội vùng Lim. Hơn nữa, trong suốt hành trình vận động nhân dân Đình Cả - Nội Duệ - Cầu Lim cùng tham gia tổ chức lễ hội với sự đầu tư lớn về tiền của, hình thành những định lệ, tập tục, đặc biệt là sinh hoạt văn hóa Quan họ đã phản ánh mối quan hệ đoàn kết cộng đồng giữa các làng xã trong vùng. Hội Lim còn là một hoạt động, một nội dung quan trọng tiêu biểu trong quá trình hình thành, phát triển của di sản văn hóa Quan họ.
Sách Bắc Ninh dư địa chí của Đỗ Trọng Vỹ biên soạn cuối thế kỷ XIX ghi chép về hội Hồng Vân sơn như sau: “Mỗi năm, ngày 13 tháng Giêng, dân 6 xã tổng Nội Duệ mặc áo, đội khăn, cầm cờ, đánh trống họp ở Lộc đình (đình ở chân núi). Mỗi xã cắt cử nam nữ làm con cờ, mỗi xã là một bộ cờ lần lượt bày quân đấu cờ, bên thắng được hậu thưởng. Xa gần đến xem, kể có hàng vạn người...”.
Qua thời gian, hội Lim luôn có sức hút đặc biệt đối với du khách gần xa. Không gian đồi Lim rộng mở từ sân đình đến cửa chùa, từ các phương đình, lán trại Quan họ đến sân khấu, dưới thuyền; từ nơi đông hội đến nhà chứa trong vùng, khắp các làng Lũng Giang, Lũng Sơn, Duệ Đông, Đình Cả, Lộ Bao, Duệ Khánh, Hoài Thị, Hoài Thượng, Hoài Trung, Bái Uyên… đâu đâu cũng thấy những liền anh, liền chị thung thăng trảy hội và ca hát.
Giới nghiên cứu văn hóa khẳng định: Hoạt động diễn xướng Quan họ ở hội Lim sinh động và trữ tình hơn bất kỳ ngày hội xuân của làng Quan họ nào khác. Trảy hội Lim, người yêu Quan họ mọi lứa tuổi, mọi thành phần đều được thỏa mãn vì chủ thể thực hành di sản Quan họ rất phong phú, có cả thế hệ nghệ nhân gạo cội đến những liền anh, liền chị măng non. Nơi đông hội, trai thanh, gái lịch sóng đôi bước trên bậc đá vào chùa Hồng Ân thắp nén nhang thơm, cầu nguyện an lành rồi trở lại đồi Lim dùng dằng cùng câu Quan họ giao duyên. Tối đến lại vào các gia đình nghệ nhân, say sưa, chìm đắm trong những canh hát Quan họ thâu đêm suốt sáng, chẳng muốn rời…