Hội Thiện làng Đại Trạch qua văn bia Đền Thiện

Đền Thiện có phong thủy đẹp, nằm trong khuôn viên chùa Hương Thủy làng Đại Trạch (Đình Tổ - Thuận Thành). Ngoài hệ thống hoành phi, câu đối, đền còn có hai tấm bia “Hương Sơn hội đồng bi kí” gồm 488 chữ Hán và “Vọng thiện bi kí” gồm 243 chữ Hán. Nội dung văn bia cho biết nhiều tư liệu quý về tổ chức và hình thức hoạt động làm việc thiện ở một làng quê thời xưa.

Làng Đại Trạch có tên nôm là Chằm Chỉ, trước là một xã thuộc tổng Đình Tổ, huyện Siêu Loại, phủ Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh, nay là thôn Đại Trạch, xã Đình Tổ, huyện Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh. Làng có nghề xe chỉ, nhuộm vải thâm và là một địa danh trong bài thơ “Bên kia sông Đuống” của Hoàng Cầm. Ngày nay làng có quy mô dân số tới hơn 6.000 người. Làng có hệ thống di tích và tín ngưỡng dân gian khá tiêu biểu, gắn liền với đời sống dân làng qua bao thế hệ, gồm: đình, đền thờ thành hoàng Trần Hưng Hồng; chùa Hương Thuỷ; miếu Âm Hồn thờ các nghĩa sĩ tham gia khởi nghĩa Cai Vàng; miếu Cả thờ tứ vị hoàng hậu và công chúa.

   Bia “Hương Sơn hội đồng bi kí” dựng vào ngày tốt tháng 4 năm Duy Tân thứ 2 (1908) do Tú tài Nguyễn Phạm Cận, làng Cổ Liên Đình tỉnh Hà Nam soạn và Đặng Quang Ngạn, làng Mai Đình huyện Kim Bảng viết chữ. Bia cho biết ở làng Đại Trạch đã có tổ chức Hội Thiện “Với lòng tự giác tự nguyện ân cần chưa đủ mà còn vận động mọi nhà xuất tiền của họp thành Hội Thiện”. Người đứng ra lập Hội Thiện là sư trụ trì chùa đương thời, như văn bia viết: “Tiểu thiền trụ trì ở chùa Hương Thuỷ thôn Tứ Kì, xã Đại Trạch, tổng Đình Tổ, huyện Siêu Loại, phủ Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh đến nay đã hơn 40 năm. Đọc kinh, niệm phật, tế độ chúng sinh, dựng chùa, đúc chuông, thửa bảo rằng họp làm việc thiện cũng mong sao tổ chức được một hai việc tốt lành vậy”. Vị sư trụ trì là một nhân vật lịch sử danh tiếng: nữ tướng Bà Ba Cai Vàng. Bà tên thật là Lê Thị Miên, sinh năm 1836, quê Sơn Tây, thuộc hoàng tộc nhà Lê. Sau khởi nghĩa Mĩ Lương thất bại, bà chưa thôi chí khôi phục nhà Lê, và đã chịu làm vợ ba ông Nguyễn Văn Thịnh, Cai tổng Vàng ở Phượng Nhỡn (nay là Lục Nam - Bắc Giang). Đầu năm 1862 Cai Vàng tập hợp trai tráng đánh phỉ Tàu tràn sang bảo vệ xóm làng. Đội dân binh lớn mạnh nhanh chóng do Bà Ba cùng chồng mưu việc lớn. Tháng 4-1862 Cai Vàng tự xưng là nguyên soái, suy tôn hoàng thân Lê Duy Thuần làm minh chủ, tế cờ tại căn cứ Yên Thế phát động cuộc khởi nghĩa khôi phục nhà Lê. Quân đội Cai Vàng lần lượt hạ các thành Phủ Mọc, Lạng Giang, Yên Dũng áp sát tỉnh thành Bắc Ninh. Một cánh quân vượt sông Đuống đánh phá vùng Văn Giang, Thuận Thành đánh bại nhiều tướng triều đình như Lê Thanh Bạch, Tôn Thất Bình, Nguyễn Đăng Hành… Ngày 30-8-1863 Cai Vàng đi tuần trên sông Thương đã bị lãnh Tảo phục binh đánh bất ngờ. Hoả lực đạn vàng bắn dữ dội vào thuyền khiến Đốc Xồm, một thủ hạ thân tín của Cai Vàng chết tại trận, còn chính Cai Vàng thì trúng thương nặng, phải cố gượng phá vây chạy về quân doanh thì tắt thở.

    Bia “Vọng thiện bi kí” cho biết hội Thiện theo mô hình có từ trước: “Từng nghe hội Vọng Thiện ở Đại Trạch có nguồn là Công Thiện Đường ở nước phương bắc và chùa Ngọc Sơn nước ta. Lòng nhân mở rộng tới khắp dân ta khiến hồi phục chân tu, giữ lấy đường thiện, dựng thêm thánh miếu, soạn lại chân kinh, những việc làm của người đi trước mà không làm sáng rõ, ghi tạc vào bia đá, phủi bụi thời gian im lìm ngăn cách để người đời sau quan tâm cảm kích thì thật là có lỗi”. Và đây cũng là một thông tin quý: đền Ngọc Sơn từng là trung tâm hội Thiện lớn và có lẽ đền cũng là do hội Thiện quyên góp tiền của xây dựng nên.

Hội Thiện làng Đại Trạch cũng đã quyên góp tiền của làm được nhiều việc. Bia “Hương Sơn hội đồng bi kí” dựng khi Bà Ba Cai Vàng còn tại thế cho biết: “Xây dựng miếu chùa, khắc chữ chép kinh, doanh tu công quán, mua vào ruộng tốt, chẳng phải là dự định một thời mà muốn lưu truyền cho muôn đời. Liền đó soạn thành tiết lệ đóng góp gạo tiền rõ ràng, lâu dài, minh bạch cùng trời đất, trọn đạo với người xưa, vinh hiển cho làng xã”. Cụ thể:

1, Năm Quý Mão xây miếu thờ Ngọc Hoàng thượng đế và bốn thánh (trong đó có Trần Hưng Đạo, nay chính là đền Thiện), có đặt tự điền.

   2, Năm Tân Sửu xây miếu Cả thờ thần Càn Hải Khẩu (hoàng hậu Lưu Hồng và hai công chúa Nguyệt Thai, Nguyệt Độ nhà Tống có công hiển thánh giúp vua Trần đánh Chiêm Thành) và thành hoàng Trần Hưng Hồng (con trai Trần Hưng Đạo) và đặt tự điền.

3, Năm Canh Thìn xây miếu Âm Hồn thờ thần đất, thần núi, thần sông và 450 nghĩa sĩ khởi nghĩa Cai Vàng do Bà Ba Cai Vàng tự đi quy tập về, có đặt tự điền.

Bia “Vọng thiện bi kí” cho biết, sau khi Bà Ba Cai Vàng, hội chủ hội Thiện qua đời thì hội vẫn tiếp tục hoạt động, ít nhất là đến năm dựng bia (1943). Trong thời gian đó hội cũng làm được một số việc lớn: “Hội Vọng Thiện đã dựng hàng thánh đàn, tô tượng đẹp, các năm Bảo Đại thứ 8 và thứ 9 mua ruộng ở địa phận số 405 và 414 thôn Ư Trì tổng cộng 6 sào 13 thước, năm thứ 11 sửa mới cửa đền thượng, năm thứ 13 mở rộng 5 gian bái đường, trong thôn cúng tiền được 50 đồng, bản chùa cúng thóc hơn 4 nghìn đấu”.

   Rõ ràng vai trò và uy tín của Bà Ba Cai Vàng khi đứng đầu hội Thiện đã quyên góp để làm được nhiều việc lớn hơn. Sau khi Bà Ba viên tịch, dân làng đã xây tháp mộ, tạc tượng và tôn là Sư Tổ của chùa. Ngoài ra, trong vùng còn lưu truyền bài vè khuyết danh dài nói về thân thế sự nghiệp của bà. Tại miếu Âm Hồn có đôi câu đối ca ngợi Bà Ba Cai Vàng như sau:

   Tiểu cát phục nhung y kị mã huy kì danh chấn anh hùng nhân Kinh Bắc

   Xuất gia quy thiền phái chiêu kinh tịch kệ giác chân đức độ phật Như Lai.

   Tạm dịch: Thân gái yếu đuối mà làm tướng giỏi, nổi tiếng là anh hùng của đất Kinh Bắc/Khi tu hành theo đạo phật chăm đọc kinh kệ, thông hiểu hết đức độ của phật tổ Như Lai.

   Không rõ Hội Thiện do Bà Ba Cai Vàng thành lập hoạt động đến năm nào thì chấm dứt. Nhưng rõ ràng hoạt động thiện vẫn diễn ra liên tục. Chỉ riêng mấy năm vừa qua, nhân dân Đại Trạch cùng tín khách thập phương công đức, chùa Hương Thuỷ đã được trùng tu tôn tạo lại nhiều hạng mục trị giá hàng chục tỉ đồng. Di tích lịch sử văn hoá cấp quốc gia này do đó đã trở thành nơi danh lam thắng cảnh hấp dẫn của vùng quê văn hiến Kinh Bắc - Bắc Ninh hôm nay và mai sau.