Huyền thoại thiêng về mẹ

Bắc Ninh - Kinh Bắc nổi tiếng với truyền thống hiếu học khoa bảng. Ngót ngàn năm khoa cử Hán học, xứ Kinh Bắc luôn đứng đầu cả nước về số người đỗ đại khoa. Các bậc khoa bảng từng làm “rường cột” trong sự nghiệp kinh bang tế thế đất nước. Để góp phần vào sự nghiệp đào tạo nhân tài cho quê hương đất nước, ngoài cơ chế chính sách của chế độ, còn có vai trò to lớn của gia đình, dòng tộc, đặc biệt là sự nuôi dạy, chăm sóc “hi sinh” thầm lặng của những người mẹ hiền. Đó là câu chuyện cảm động của cụ bà Hoàng Thị Hay mẹ của 5 tiến sĩ thôn Kim Đôi xã Kim Chân (thành phố Bắc Ninh) đã đi vào “bia đá sử xanh” và trở thành huyền thoại thiêng liêng về người mẹ.

Truyền thống khoa bảng của tỉnh Bắc Ninh nổi tiếng, đặc sắc ở nhiều điểm như: nhiều dòng họ khoa bảng, người đỗ thủ khoa kì thi đầu tiên triều Lý và Lê VănThịnh (Đông Cứu - Gia Bình), nơi đoạt hết các thứ hạng tam khôi (trạng nguyên, bảng nhãn, thám hoa) là các dòng họ Ngô, Nguyễn (Tam Sơn - Từ Sơn), người đỗ đại khoa trẻ tuổi nhất là Nguyễn Nhân Thiếp (Kim Đôi - Kim Chân)... Trong các dòng họ khoa bảng, thì dòng họ Nguyễn và Phạm thôn Kim Đôi xã Kim Chân nổi tiếng nhất với 25 vị đỗ đại khoa, đã được sách “Kinh Bắc phong thổ” ca ngợi rằng: “Kim Đôi nhiều cuộc hiển vinh/ Hai mươi nhăm đấng khoa danh rỡ ràng”.

Thôn Kim Đôi có tên nôm “Rủi Quan” là một làng cổ nằm sát bờ Nam sông Cầu, thuộc vùng chiêm trũng. Chuyện rằng, xưa kia hàng năm cứ đến mùa mưa, nước ở vùng cao dồn về đây ruộng đồng ngập trắng mênh mông, đi lại làm ăn rất khó khăn. Thế nhưng, con người nơi đây với bản chất chịu thương chịu khó đã vượt lên hoàn cảnh để sinh cơ lập nghiệp tạo dựng lên làng mạc trù phú văn hiến, trong đó có gia tộc cụ Nguyễn Văn Lung và Hoàng Thị Hay đã nuôi dạy nên những người con hiếu học, thành danh nổi tiếng cả nước. Hiện tại đền thờ họ Nguyễn thôn Kim Đôi còn bảo lưu được nhiều tài liệu cổ vật phản ánh về truyền thống khoa bảng của dòng họ như: gia phả, sắc phong, hoành phi, câu đối, bia ký, đặc biệt có một tấm bia “mộ chí” niên đại “Hồng Đức Giáp Thìn” (1484) kể về công lao nghĩa cả của cụ bà Hoàng Thị Hay người mẹ hiền của 5 tiến sĩ. Theo bia “mộ chí” cho biết, mặc dù hoàn cảnh của quê hương, gia đình nghèo khó, nhưng cụ bà Hoàng Thị Hay đã ngày đêm tần tảo, chăm sóc, dạy dỗ chu đáo các con ăn học. Không phụ lòng mẹ chăm sóc, 5 người con đã đỗ đại khoa và cùng làm quan triều vua Lê Thánh Tông là: Nguyễn Nhân Bỉ 19 tuổi đỗ Đệ tam giáp đồng tiến sĩ khoa Bính Tuất niên hiệu Quang Thuận 7 (1466) đời Lê Thánh Tông, làm quan đến chức Thượng thu bộ Binh, từng đi sứ sang nhà Minh, là thành viên hội “Tao đàn nhị thập bát tú”. Nguyễn Nhân Phùng (Bồng) đỗ khoa Kỷ Sửu (1469), làm quan đến chức Thượng thư bộ Lễ, là thành viên hội Tao đàn nhị thập bát tú. Nguyễn Nhân Thiếp 15 tuổi đỗ Đệ tam giáp đồng tiến sĩ khoa Bính Tuất niên hiệu Quang thuận 7 (1466) đời Lê Thánh Tông, đỗ đồng khoa với anh ruột là Nguyễn Nhân Bỉ, làm quan đến chức Thượng thư bộ Lại, từng đi sứ sang nhà Minh. Nguyễn Nhân Dư 17 tuổi đỗ Đệ tam giáp đồng tiến sĩ khoa Nhâm Thìn niên hiệu Hồng Đức 3 (1472) đời Lê Thánh Tông, làm quan đến chức Hiến sát sứ. Nguyễn Nhân Đạc 18 tuổi đỗ Đệ tam giáp đồng tiến sĩ khoa Ất Mùi niên hiệu Hồng Đức 6 (1475) đời Lê Thánh Tông, làm quan đến chức Hàn lâm viện Kiểm thảo.

Công lao của người mẹ hiền Hoàng Thị Hay được các con thấu hiểu ghi lòng tạc dạ và đã được Trạng nguyên Lương Thế Vinh làm quan đồng triều với các con của cụ, ca ngợi khắc vào bia đá đặt trong mộ chí nhân ngày cải táng mộ cụ, ghi lại rằng: “Thế Vinh tôi được làm quan đồng triều với các con cụ, chơi vui thân mật nên biết được về gia thế cụ. Nay xin nhân ngày cải táng mộ cụ, xin thuật lại một số dòng chữ kể về đầu đuôi thế hệ gia tộc của cụ lên bia mộ chí để lưu truyền lâu dài... Ông nghiêm trực nhân hậu, bà thông minh cần mẫn từ thiện dạy con học hành. Con muốn làm thợ, làm ruộng, bảo rằng: “việc đó chưa cần”. Con đi học xa, gạo chưa hết đã mang đến, áo chưa rách đã may sẵn sợ con bị cảm lạnh mà tổn hại đến việc học. Các con hiểu được lòng mẹ, cảm động vì tình nghĩa giáo huấn của cha mẹ mà dốc lòng tu trí về nghiệp học mà thành danh”. Hay đúng như lời ca ngợi của Tiến sĩ, Thượng thư Nguyễn Công Hãng về các bà các mẹ như sau: “Các bà, các chị trong gia tộc, cần kiệm mang dỏ, đưa cơm, nuôi dạy con cháu. Các bà, các chị ấy từ thiện, chữ nhân rộng, chữ đức sâu, nên dòng ân trạch ngày càng chảy được xa vậy”.

Phát huy truyền thống hiếu học khoa bảng của ông cha, con cháu gia tộc họ Nguyễn ở Kim Đôi đã gìn giữ đền thờ cùng những cổ vật, đặc biệt tấm bia “mộ chí” như những báu vật vô giá; đồng thời động viên nhau ra sức học tập và một số người đã đỗ đạt, thành danh như: Bác sĩ chuyên khoa Nguyễn Dân, Tiến sĩ tin học Nguyễn Thị Diệu Thư, Thạc sĩ kỹ thuật Nguyễn Đức Quang, Thạc sĩ kinh tế Nguyễn Thị Hồi, Thạc sĩ kinh tế Nguyễn Thị Mai Lan, Thạc sĩ sử học Nguyễn Thuý Quỳnh.

Thuở nào cũng vậy, lòng mẹ với con cháu bao giờ cũng bao la như biển cả và câu chuyện cảm động về mẹ của 5 tiến sĩ ở Kim Đôi đã trở thành một trong những huyền thoại thiêng liêng về người mẹ, để mỗi chúng ta ngẫm suy và hành động sao cho xứng đáng với công lao trời biển của mẹ hiền đã cho ta.