Khắc họa văn hóa lịch sử trong tác phẩm khảm trai

Đầu tháng 11 vừa qua, chúng tôi nhận được tin vui từ Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Đình Vinh thôn Hoài Trung (xã Liên Bão, huyện Tiên Du), tác phẩm “Đôi câu đối khảm tài lộc viên mãn” của anh được Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn trao giải Nhì trong Hội thi Sản phẩm làng nghề Việt Nam 2023. Gắn bó với nghề khảm trai đã 24 năm, có hàng chục giải thưởng, thành tích của các ngành, các cấp trong lĩnh vực thủ công mỹ nghệ, nhưng với anh Vinh, mỗi lần được trao giải thưởng khiến anh càng thêm yêu mến, gắn bó với nghề mình đã chọn.

Những ngày cuối năm, không gian trong xưởng khảm trai của Nghệ nhân Nguyễn Đình Vinh như rộn ràng hơn, hàng chục sản phẩm bàn ghế, tranh, quà tặng… được hoàn thiện, bài trí gọn gàng để chuẩn bị giao cho khách. Ở một góc nhỏ, nghệ nhân Nguyễn Đình Vinh đang miệt mài hoàn thiện tác phẩm Huyết chiến Bạch Đằng Giang thứ 2 (miêu tả trận Ngô Quyền đánh tan quân Nam Hán năm 938). Đây là tác phẩm khảm trai anh dành nhiều tâm sức trong thời gian dài.
Được biết, trước đó vào năm 2019, sau gần 5 năm tạo tác, nghệ nhân Vinh hoàn thiện tác phẩm Huyết chiến Bạch Đằng Giang (tái hiện trận đánh năm 1288 của Hưng Đạo Vương Trần Quốc Tuấn trước quân Nguyên Mông), tác phẩm hiện được xác lập kỷ lục Việt Nam và đưa vào trưng bày tại Khu di tích Bạch Đằng Giang (Thủy Nguyên, Hải Phòng).
“Khoảng thời gian hoàn thiện 2 bức tranh này là gần 10 năm. Dù tốn nhiều công sức và nguồn kinh phí khá lớn nhưng tôi rất vui vì có thể tạo ra được sản phẩm ý nghĩa, giúp truyền tải thông điệp lịch sử, khí thế hào hùng của cha ông trong đấu tranh chống giặc ngoại xâm. Để có thể miêu tả sinh động cuộc chiến với những tiểu tiết nhỏ nhất, tôi may mắn được Nhà sử học Lê Văn Lan và Dương Trung Quốc tư vấn về nội dung, hình ảnh. Khi hoàn thiện tác phẩm thứ 2, tôi tiếp tục triển khai làm tác phẩm Huyết chiến Bạch Đằng Giang thứ 3 (trận Vua Lê Đại Hành đại thắng quân Tống, năm 981) và dự định đưa về Khu di tích Bạch Đằng Giang để đông đảo người dân, du khách thưởng thức và tìm hiểu về lịch sử dân tộc”, nghệ nhân Vinh bộc bạch.
Ngoài 2 tác phẩm Huyết chiến Bạch Đằng Giang, nghệ nhân Nguyễn Đình Vinh còn sáng tạo hàng trăm sản phẩm khảm trai mang hơi hướng lịch sử, văn hoá và đặc biệt trong mỗi tác phẩm lại chứa đựng một thông điệp, ý nghĩa riêng. Anh cho biết: “Muốn tạo ra một sản phẩm khảm trai độc đáo, truyền tải những thông điệp về lịch sử, văn hoá thì người thợ phải có tư duy, phải hiểu và yêu sử, yêu văn hoá nước nhà. Các chi tiết của tranh khảm phải chân thực, sinh động, toát lên được hào khí của người Việt Nam”.

Nghệ nhân ưu tú Nguyễn Đình Vinh tỉ mỉ hoàn thiện sản phẩm khảm trai.

Một số tác phẩm tiêu biểu của anh như: Cá chép vượt vũ môn với ý nghĩa khích lệ tinh thần, trí dũng, bản lĩnh của người đàn ông, ngồi lên cơn sóng dữ, đương đầu với cái khó; tác phẩm Trúc Lâm đại sĩ xuất sơn đồ (miêu tả cảnh Phật hoàng Trần Nhân Tông xuống núi); tác phẩm Quang Trung đại phá quân Thanh; tác phẩm Về miền Quan họ được khảm trên sập gỗ, đĩa trang trí với hình ảnh anh hai, chị hai Quan họ đứng hát trước Chùa Bút Tháp; tác phẩm Đức Phật Thích Ca Mâu Ni thành đạo (miêu tả cuộc đời Đức Phật Thích Ca từ lúc  sinh đến khi nhập niết bàn); tranh khảm chân dung Chủ tịch Hồ Chí Minh và đại tướng Võ Nguyên Giáp…
Được biết, để có một sản phẩm khảm trai đẹp, chất lượng cao, ngoài tay nghề và tư duy sáng tạo, người thợ cần lựa chọn kỹ nguồn nguyên liệu phục vụ cho tạo tác. Đầu tiên là vỏ trai, vỏ ốc được lấy từ nhiều vùng biển trong cả nước và một số chất liệu trai, ốc nhập khẩu từ Nhật Bản, Singapore… Gỗ làm tranh cũng phải sử dụng gỗ quý như: gỗ trắc, gỗ cẩm lai, gỗ hương… Để tác phẩm được bền đẹp, phải sấy khô gỗ trước khi tạo tác nhằm tránh gỗ bị cong vênh, co ngót làm bong rộp lớp khảm trai. Theo đó, một sản phẩm khảm trai hoàn thiện phải trải qua nhiều công đoạn gồm: Vẽ mẫu cho bức tranh; cưa trai theo nét vẽ; đục gỗ; gắn trai chìm phẳng bằng mặt gỗ; mài khảm; tỉa đường nét; tạo đen làm rõ các nét tỉa; đánh giáp mịn; đánh vecni bóng. Trong đó, việc cẩn xà cừ đòi hỏi thao tác liên hoàn ở trình độ rất cao. Dựa theo nét vẽ, nghệ nhân sẽ đục gỗ và gắn nguyên liệu họa tiết lên đó. Sau khi cẩn tranh thì tỉa gọn, đánh bóng (mài khảm) rồi vẽ nét.
Để trở thành một người thợ giỏi, nghệ nhân Vinh luôn học hỏi, kế thừa và phát huy những giá trị tinh hoa của thế hệ đi trước. Mỗi tác phẩm đòi hỏi tỉ mỉ, kỹ lưỡng tạo tác để có một sản phẩm hoàn thiện, chất lượng và bền đẹp với thời gian. Tài hoa cùng tâm sáng, nghệ nhân Vinh đã sáng tác, hoàn thiện rất nhiều tác phẩm độc đáo, được giới chuyên môn đánh giá cao, tiêu biểu như tác phẩm “Bác Hồ cười” đạt giải Tinh hoa làng nghề năm 2008; “Thiên đô chiếu” (hay Chiếu dời đô) đạt giải tác phẩm tiêu biểu do Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tổ chức năm 2010, được trưng bày tại Bảo tàng Bắc Ninh, Thái Bình, Bảo tàng Quốc gia; “Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc tuyên ngôn độc lập” đạt giải sản phẩm tiêu biểu năm 2012 và được xác lập kỷ lục Việt Nam do Trung tâm sách Kỷ lục Việt Nam xác lập năm 2014 (hiện được trưng bày tại phòng Khánh tiết Tỉnh uỷ Bắc Ninh); “Đĩa khảm chim uyên ương” đạt giải sản phẩm tiêu biểu năm 2012…
Với tài năng và những nỗ lực gìn giữ, phát triển nghề khảm trai, nghệ nhân Nguyễn Đình Vinh được trao tặng nhiều danh hiệu như: Giải thưởng doanh nhân tiêu biểu; nghệ nhân làng nghề Việt Nam; danh hiệu Nghệ nhân tỉnh Bắc Ninh năm 2014; danh hiệu Nghệ nhân ưu tú năm 2020; cùng nhiều Bằng khen, Giấy khen của UBND tỉnh Bắc Ninh... Với anh, đó chính là động lực để bản thân tiếp tục phát triển nghề khảm trai truyền thống, cũng như lan tỏa những giá trị lịch sử, văn hoá đến đông đảo công chúng, đặc biệt là thế hệ trẻ.