Khởi sắc một làng Việt cổ

Làng Việt cổ Xuân Đồng xã Hoà Long, thành phố Bắc Ninh còn có tên nôm là làng Mật. Tên gọi này xuất phát từ nghề canh nông, trồng mía kéo mật gắn bó với cư dân Xuân Đồng từ thời mở làng lập ấp. Cùng với các làng nghề truyền thống bên dòng Ngũ Huyện Khê như gốm Đương Xá, giấy dó Đống Cao, tằm tang canh cửi Viêm Xá, làng Mật-Xuân Đồng đã góp phần làm phong phú thêm những sắc thái văn hoá nơi miền quê Kinh Bắc-Bắc Ninh.

Là một làng nhỏ, cư dân chủ yếu mang họ Nguyễn và Đỗ. Mặc dù vậy, các tổ chức, thiết chế xã hội ở Xuân Đồng đều khá chặt chẽ và quy củ. Dân thôn liên kết theo tộc họ, xóm ngõ, đồng thời còn tổ chức các Giáp nhằm tập hợp dân đinh lo việc làng và thực hiện nghĩa vụ với nhà nước. Dân đinh từ 49 tuổi trở xuống được phân ra các Bàn giúp làng lo việc lễ hội, sự lệ đình đám trong năm. Lệ xưa làng Xuân Đồng có 11 ông bàn nhất lo tiếp khách và ghi chép việc tu lễ; 12 ông bàn nhì lo việc tế lễ; 13 ông bàn tam lo việc hậu cần.

Đặc sản mật mía Xuân Đồng không chỉ nổi tiếng khắp vùng Kinh Bắc mà còn mang lại cuộc sống no ấm cho cư dân, vun đắp sự trù phú cho làng quê với nhiều nét sinh hoạt văn hoá tâm linh đặc sắc. Ngay từ thế kỷ 17, đình chùa làng đã được khởi dựng quy mô bề thế đáp ứng nhu cầu sinh hoạt tín ngưỡng của cư dân. Nhiều người giàu có đã phát tâm công đức cho việc xây dựng, tu bổ, đưa chùa Đồng Mật trở thành chốn danh lam cổ tự vùng Kinh Bắc.

Đình làng Xuân Đồng xưa có quy mô to lớn với toà tiền tế kiến trúc kiểu 4 mái, toà hậu đình kiểu chữ Đinh. Qua nhiều biến cố, đình thường xuyên được tu bổ, tôn tạo nhiều lần, hiện vẫn bảo tồn được toà tiền tế và hậu cung. Hiện vật, tài liệu trong đình còn lưu giữ khá phong phú như bản thần tích chữ Hán soạn năm 1572 ghi chép về vị thần được thờ ở đình làng là đức Thánh Tam Giang; 7 đạo sắc phong có niên đại thời vua Quang Trung và triều Nguyễn; 5 bia đá cổ ghi chép việc hậu thần và trùng tu đình làng. Đình Xuân Đồng là trung tâm sinh hoạt tín ngưỡng của người dân, thể hiện sự ngưỡng vọng và ghi nhớ công ơn các bậc tiền nhân có công với nước.

Liền kề với đình là chùa Xuân Đồng (hay còn gọi là chùa Đồng Mật), khuôn viên rộng hơn 400 m2 với các công trình tam quan, toà tam bảo, nhà tổ, nhà mẫu, gác chuông, nhà khách. Toà tam bảo gồm 5 gian tiền đường, 3 gian thượng điện mang dáng dấp kiến trúc đặc trưng thời Lê-Nguyễn. Nghệ thuật chạm khắc gỗ ở chùa Xuân Đồng chủ yếu tập trung ở bức cửa võng với đề tài “tứ linh” “tứ quý”. Trên tấm xà ở giữa khắc ghi dòng chữ “Hoàng triều Tự Đức thập nhị tứ niên” đã cho thấy toà tiền đường được trùng tu vào năm 1871 triều vua Tự Đức nhà Nguyễn. Hệ thống tượng phật trong chùa phần lớn các pho tượng được tạc bằng gỗ mít tinh xảo, sơn son thếp vàng và bày đặt quy chỉnh theo quy lệ nhà Phật. Chùa Xuân Đồng hiện còn bảo lưu được nhiều bức đại tự câu đối, một cây hương đá dựng cuối thế kỷ 17 và các tấm bia đá dựng đầu thế kỷ 18. Với các giá trị lịch sử và nghệ thuật đặc sắc, chùa Xuân Đồng đã được Bộ Văn hoá Thể thao và Du lịch xếp hạng Di tích lịch sử cấp quốc gia từ năm 2001.

Đình chùa Xuân Đồng là nơi diễn ra các sinh hoạt tín ngưỡng tâm linh của cộng đồng dân cư, tập trung trong các ngày lễ hội, sự lệ, đình đám. Hội làng được tổ chức vào ngày 19 tháng Giêng âm lịch với các nghi thức tế lễ trọng thể cầu cho mưa thuận gió hoà, dân an vật thịnh, mùa màng tốt tươi. Là một làng quan họ gốc, hội xuân làng Mật tổ chức nhiều hoạt động vui chơi như đấu vật, chọi gà, đánh đu, diễn tuồng, ca hát quan họ, thu hút đông đáo du khách thập phương cùng tham dự. Hội làng còn là dịp để liền anh liền chị đón tiếp quan họ bạn sang lễ Phật cầu an, cùng nhau hát đối đáp giao duyên nơi sân đình, cửa chùa hay vào hát canh quan họ tại nhà các nghệ nhân. Trong các bọn quan họ, ngoài thành viên chính là các anh hai chị hai còn có nhiều thiếu niên nhi đồng cùng theo học, nhờ vậy mà quan họ luôn được lưu truyền và bảo tồn theo thời gian.

Ngày nay làng Mật-Xuân Đồng đang tích cực chuyển đổi cơ cấu kinh tế theo hướng sản xuất hàng hoá, phát triển mạnh các ngành nghề mộc, nề tạo việc làm cho nhiều lao động địa phương; đồng thời đẩy mạnh việc trồng rau sạch cung cấp cho thị trường thành phố. Việc đầu tư xây dựng các thiết chế văn hoá luôn được quan tâm chú trọng, gắn với phong trào toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hoá khu dân cư, góp phần quan trọng nâng cao đời sống vật chất, tinh thần cho nhân dân. Từ năm 1999 đến nay, làng Mật-Xuân Đồng luôn đạt danh hiệu Làng văn hoá các cấp.

Duy Cảnh